Milan Kundera και σινεμά: Από τις μικρές ιστορίες στις μεγάλες μεταφορές και το αναμενόμενο τέλος

Τι σχέση είχε ο Milan Kundera με το σινεμά; Ποιες ταινίες έχουν το σενάριο και τις ιστορίες του και γιατί σταμάτησαν να μεταφέρονται τα μυθιστορήματά του;

Milan Kundera: O εξόριστος σατιριστής του απολυταρχισμού

Ο Milan Kundera, ο διάσημος Τσέχος συγγραφέας, γνωστός για τη βαθιά εξερεύνηση της ύπαρξης και της προδοσίας σε διάφορες λογοτεχνικές μορφές, απεβίωσε σε ηλικία 94 ετών.

Μέσα από τα γραπτά του, διείσδυσε βαθιά στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης εμπειρίας, εμβαθύνοντας στα θέματα της αγάπης, της ταυτότητας και της περίπλοκης δυναμικής των σχέσεων. Ο θάνατος του Kundera σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής, αλλά η κληρονομιά του θα συνεχίσει να επηρεάζει και να εμπνέει, όχι μόνο μέσα από τα γραπτά του, αλλά και από το σινεμά.

Από το «I do» στο «What If»: Το love story του Tom Hanks & οι πιο διάσημοι ρόλοι που δεν πήρε ποτέ

Μία από τις πιο αξιοσημείωτες στιγμές της ζωής του ήταν όταν αναγκάστηκε να αφήσει την πατρίδα του και να μεταφερθεί στην Γαλλία το 1975, όταν διαγράφτηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας για "αντικομμουνιστικές δραστηριότητες". Μάλιστα, το 1979 του αφαιρέθηκε και η τσεχική υπηκοότητα την οποία επανέκτησε το 2019. Πέρασε 40 χρόνια εξόριστος στο Παρίσι και εκεί έγραψε τα πιο διάσημα έργα του, ενώ αργότερα άφησε πίσω του τη μητρική του γλώσσα για να γράψει μυθιστορήματα στα γαλλικά, αρχής γενομένης με το La Lenteur (Η βραδύτητα) του 1995 και το τελευταίο του μυθιστόρημα, το Η γιορτή της ασημαντότητας του 2014.

Η ελληνική λέξη για την "επιστροφή" είναι nostos (νόστος). Algos (άλγος) σημαίνει "υποφέρω". Έτσι, η νοσταλγία είναι ο πόνος που προκαλείται από μια ανικανοποίητη λαχτάρα επιστροφής.

Το πρώτο του έργο και η λογοτεχνική ταυτότητα

Ο Milan Kundera ήταν βαθιά επηρεασμένος από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, μιας και άνηκε σε μια γενιά καλλιτεχνών που δεν είχαν (ή είχαν ελάχιστη) καμία εμπειρία από την προπολεμική δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας, γι' αυτό και η ιδεολογία του επηρεάστηκε από τη γερμανική κατοχή. Δεν είναι τυχάιο δηλαδή το γεγονός πως η πρώτη του έκδοση το 1947 ήταν ένα ποίημα αφιερωμένο στον Pavel Haas, του δασκάλου του μουσικής που έχασε τη ζωή του σε ναζιστικό στρατόπεδο.

Το πολυποίκιλο έργο του, που περιλαμβάνει ποιήματα, θεατρικά έργα, δοκίμια και μυθιστορήματα, με το πιο γνωστό του να αποτελεί το "The Unbearable Lightness of Being" (Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι), άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στον κόσμο της λογοτεχνίας και τον εδραίωσε ως μάστερ της φιλοσοφικής μυθοπλασίας. Γοήτευσε και θα συνεχίζει να γοητεύει αναγνώστες σε όλο τον κόσμο λόγω του μοναδικού συνδυασμού φιλοσοφίας, χιούμορ και βαθιάς διορατικότητας στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά της γραφής του Kundera είναι η εξερεύνηση υπαρξιακών θεμάτων. Πάντα έδινε έμφαση στις περιπλοκές της αγάπης, της ταυτότητας, της μνήμης και της ανθρώπινης κατάστασης, καλώντας τους αναγνώστες να αμφισβητήσουν τη δική τους ζωή και να αναλογιστούν το ευρύτερο νόημα πίσω από τις εμπειρίες τους.

Και εδώ βρίσκεται η φρίκη: το παρελθόν που θυμόμαστε είναι στερημένο του χρόνου. Είναι αδύνατο να ξαναζήσουμε έναν έρωτα με τον τρόπο που ξαναδιαβάζουμε ένα βιβλίο ή ξαναβλέπουμε μια ταινία.

Σωστό ή λάθος: Πόσο καλά ξέρεις την Meryl Streep;

Παρά την απόρριψη του σοσιαλιστικού ρεαλισμού που απαιτούσε η Τσεχοσλοβακία της δεκαετίας του '50 από τους συγγραφείς, η λογοτεχνική του φήμη αυξήθηκε με τη δημοσίευση μιας σειράς ποιημάτων και θεατρικών έργων, συμπεριλαμβανομένης μιας ωδής στον κομμουνιστή ήρωα Julius Fučík, Poslední máj (Ο τελευταίος Μάης), που εκδόθηκε το 1955. Αργότερα απέρριψε αυτά τα πρώιμα έργα, λέγοντας ότι "δούλευε προς πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις - αναζητώντας τη φωνή μου, το ύφος μου και τον εαυτό μου".

Ο François Ricard, Καναδός ακαδημαϊκός και εξπέρ στο έργο του, έλεγε ότι ο Milan Kundera συνέλαβε τη μυθοπλασία του σε σχέση με το συνολικό σώμα του έργου του, αντί να περιορίζει τις ιδέες του στο πεδίο εφαρμογής ενός μόνο μυθιστορήματος κάθε φορά, με τα θέματα και τα μετα-θέματά του να διατρέχουν ολόκληρο το έργο του, με κάθε νέο βιβλίο να εκδηλώνει το τελευταίο στάδιο της προσωπικής του φιλοσοφίας. Ορισμένα από αυτά τα μετα-θέματα περιλαμβάνουν την εξορία, την ταυτότητα, τη ζωή πέρα από τα σύνορα (πέρα από τον έρωτα, πέρα από την τέχνη, πέρα από τη σοβαρότητα), την ιστορία ως συνεχή επιστροφή και την απόλαυση μιας λιγότερο "σημαντικής" ζωής (François Ricard, 2003).

Οι σπουδές και η ιδιαίτερη σχέση με το σινεμά και τον Τύπο

Με τον πατέρα του (Ludvík Kundera) να είναι γνωστός πιανίστας και μουσικολόγος στην Τσεχία, έμαθε μαζί του πιάνο και σπούδασε κι αυτός μουσικολογία και μουσική σύνθεση. Αργότερα βέβαια, στράφηκε στη γραφή, σπουδάζοντας λογοτεχνία και αισθητική στη Σχολή Τεχνών του Πανεπιστημίου Charles στην Πράγα. Μετά από δύο εξάμηνα, μεταπήδησε στη Σχολή Κινηματογράφου της Ακαδημίας Παραστατικών Τεχνών στην Πράγα, όπου παρακολούθησε αρχικά διαλέξεις στη σκηνοθεσία και τη συγγραφή σεναρίων.

Το 1950, οι σπουδές του διακόπηκαν όταν ο ίδιος και ο συγγραφέας Γιαν Τρεφούλκα διαγράφηκαν από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Το 1952 αποφοίτησε και η Σχολή Κινηματογράφου τον διόρισε λέκτορα στην παγκόσμια λογοτεχνία.

Δεν υπάρχει τίποτα βαρύτερο από τη συμπόνια. Ούτε ο ίδιος ο πόνος είναι τόσο βαρύς όσο ο πόνος που νιώθει κάποιος με κάποιον, από κάποιον, για κάποιον, πολλαπλασιασμένη με τη φαντασία, παρατεταμένη σε χιλιάδες ηχώ.

Όπως σημιεώνει το Guardian, σπάνια μιλούσε με δημοσιογράφους και ήταν δύσπιστος απέναντι στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, λέγοντας χαρακτηριστικά πως "ένας συγγραφέας, μόλις αναφερθεί από έναν δημοσιογράφο, δεν είναι πλέον κύριος του λόγου του… Και αυτό, φυσικά, είναι απαράδεκτο".

Μιλώντας με στους New York Times το 1980, ο συγγραφέας παραπονέθηκε ότι αισθανόταν ότι "το μυθιστόρημα δεν έχει θέση" στον κόσμο, λέγοντας ότι "ο κόσμος της απολυταρχίας, είτε βασίζεται στον Μαρξ, είτε στο Ισλάμ είτε σε οτιδήποτε άλλο, είναι ένας κόσμος απαντήσεων και όχι ερωτήσεων".

Συνέχισε: "Μου φαίνεται ότι σε όλο τον κόσμο οι άνθρωποι σήμερα προτιμούν να κρίνουν παρά να καταλαβαίνουν, να απαντούν παρά να ρωτούν, με αποτέλεσμα η φωνή του μυθιστορήματος δύσκολα να ακούγεται πάνω από τη θορυβώδη ανοησία των ανθρώπινων βεβαιοτήτων".

Οι ταινίες του Milan Kundera και το τέλος τους

The Joke (Zert, 1969)

Το "Το Αστείο" είναι το πρώτο του μυθιστόρημα και περιγράφει πώς το προσωπικό αστείο ενός φοιτητή εκτροχιάζει τη ζωή του, καθώς και τις συνυφασμένες ιστορίες των εραστών και των φίλων του που παλεύουν με τους μεταβαλλόμενους ρόλους των λαϊκών παραδόσεων και της θρησκείας στην κομμουνιστική Τσεχοσλοβακία. Μεταφέρθηκε στο σινεμά 2 χρόνια αργότερα από τον Jaromil Jires.

Nobody will laugh (Nikdo se nebude smát, 1965)

Το 1965, ο Hynek Bocan, ένας από τους μαθητές του Kundera, διασκεύασε ένα από τα πρώτα του διηγήματα και το μετέφερε στο σινεμά ως μια γλυκόπικρη δραματική κομεντί που αφορά τα προβλήματα που προκύπτουν από το να αποφεύγουμε να λέμε άβολες αλήθειες. Ένας επίκουρος καθηγητής χάνεται στα ψέματά του καθώς προσπαθεί να αναβάλει τη συγγραφή μιας αρνητικής κριτικής για μια ερασιτεχνική έκθεση καλών τεχνών. Η ιστορία αυτή ξαναμεταφέρθηκε ως τηλεταινία 20 χρόνια μετά.

Clair de femme (Womanlight, 1979)

O Κώστας Γαβράς μετέφερε για τη μεγάλη οθόνη το ομώνυμο μυθιστόρημα του Romain Gary, στο οποίο ο Kundera έβαλε το χέρι του στη διασκευή. Στην ταινία δύο άγνωστοι βοηθούν ο ένας τον άλλον να επιβιώσει από μια νύχτα μεγάλης απώλειας.

Já, truchlivý buh (1969)

Ο ακαταμάχητος Adolf (Milos Kopecký), λατρεύει την Janicka (Hana Lelitová), μια αρχάρια τραγουδίστρια της όπερας. Η κοπέλα, ωστόσο, προτιμά τους διάσημους άνδρες και έτσι ο Adolf δεν έχει ελπίδα μαζί της. Μια μέρα σε ένα νοσοκομείο συναντά έναν Έλληνα αντάρτη, τον Apostolek (Pavel Landovský), ο οποίος τον εντυπωσιάζει με τον αυθορμητισμό και την ευκολία του να λύνει όλα τα προβλήματα, ειδικά αυτά με τις γυναίκες. Ο Αδόλφος έχει μια ιδέα για εκδίκηση. Εκπαιδεύει και εξευγενίζει τον Apostolek, τον ντύνει σύμφωνα με την τελευταία λέξη της μόδας και τον συστήνει στην Janicka ως Έλληνα μαέστρο. Η ταινία του Antonín Kachlík βασίζεται σε βιβλίο που συνυπέγραψε ο Milan Kundera.

Το αγαπημένο μας παιχνίδι (1987)

Ο Δημήτρης Σοφιανόπουλος βασίστηκε σε Kundera το 1987 για την ΕΤ-1, με μια τηλεταινία 75 λεπτών, με τον Κώστα Αρζόγλου και τον Μίμη Χρυσομάλλη.

Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι (The Unbearable Lightness of Being, 1987)

Η πιο διάσημη ταινία που βασίζεται σε έργο του Κούντερα, με πρωταγωνιστές τον Daniel Day-Lewis, την Lena Olin και την Juliette Binoche. Σε σκηνοθεσία Philip Kaufman, η ταινία πρτάθηκε για δύο Όκσαρ (διασκευασμένο σενάριο και φωτογραφία), με τον Κούντερα να είναι παρών στα γυρίσματα της ταινίας και να έχει και ρόλο συμβούλου (μάλιστα έγραψε και το ποίημα που ο Τόμας ψιθυρίζει στο αυτί της Τερέζας). Ωστόσο, δεν έμεινε καθόλου ευχαριστημένος, βάζοντας ένα σημείωμα στην τσέχικη έκδοση του βιβλίου, λέγοντας πως το φιλμ είχε ελάχιστη σχέση με το πνεύμα είτε του μυθιστορήματος, είτε των χαρακτήρων του, ενώ στο ίδιο σημείωμα, λέει ότι μετά από αυτή την εμπειρία δεν επιτρέπει πλέον καμία διασκευή του έργου του.

Η σημερινή εποχή αρπάζει ό,τι γράφτηκε ποτέ για να το μετατρέψει σε ταινίες, τηλεοπτικά προγράμματα ή κινούμενα σχέδια. Το ουσιώδες σε ένα μυθιστόρημα είναι ακριβώς αυτό που μπορεί να εκφραστεί μόνο σε ένα μυθιστόρημα, και έτσι κάθε διασκευή δεν περιέχει τίποτα άλλο παρά το μη ουσιώδες. Αν κάποιος είναι ακόμα τόσο τρελός ώστε να γράφει μυθιστορήματα στις μέρες μας και θέλει να τα προστατεύσει, πρέπει να τα γράψει με τέτοιον τρόπο ώστε να μην μπορούν να διασκευαστούν, με άλλα λόγια, με τέτοιο τρόπο ώστε να μην μπορούν να ξαναδιηγηθούν.

Τα 12 blockbuster του καλοκαιριού - Τι πρέπει να δεις στη μεγάλη οθόνη