Οι γυναίκες και τα ποτάμια της Αθήνας

Ο χρόνος κυλάει όπως το νερό, συλλέγοντας αναμνήσεις και ιστορίες στην πορεία του. Αυτές οι ιστορίες είναι κομμάτια μνήμης που συνθέτουν μια ολόκληρη παράδοση για το νερό στην Αττική. Από τα πηγάδια και τους νερουλάδες μέχρι και το εξελιγμένο σύγχρονο δίκτυο και την τηλεμέτρηση, συλλέγονται μνήμες οι οποίες αποτυπώνουν το ιστορικό, πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο της εκάστοτε εποχής, τη διαμόρφωση των γεωγραφικών ορίων της Αθήνας και την ανάπτυξη της πόλης της Αττικής και των κατοίκων της.

Η ΕΥΔΑΠ θεματοφύλακας της ιστορίας του νερού και των ανθρώπων της επιδιώκει να διατηρήσει και να διαφυλάξει αυτή την κληρονομιά, με το «Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ». Ειδικότερα, η ΕΥΔΑΠ, επιχειρεί να «ανακατασκευάσει» την αφήγηση των αναμνήσεων και των ιστοριών που αναπτύσσονται μεταξύ του νερού, της κοινωνίας και της πολιτείας.

Μέσα από το οπτικοακουστικό και έγχαρτο υλικό, ενώνονται τα διάσπαρτα μέρη των ιστοριών, δημιουργώντας μία ενιαία αφήγηση με την καθημερινή πρακτική των ανθρώπων και των εργασιών τους κατά τη διάρκεια των έργων κατασκευής ύδρευσης και αποχέτευσης, καθώς και τα στάδια και ο τρόπος κατασκευής των έργων αυτών.

Τα ιστορικά τεκμήρια που συλλέγονται και καταγράφονται, δημιουργούν το Δίκτυο Πολιτισμού της ΕΥΔΑΠ. Μέσα από μία διαδικασία συγκέντρωσης, μελέτης, τεκμηρίωσης και χαρτογράφησης, επιδιώκεται η «αναπαράσταση» της ιστορίας του νερού και της συνολικής πορείας της Εταιρείας, μορφοποιώντας την πολιτιστική ταυτότητα της.

Παρακάτω παρατίθεται απόσπασμα από το Λεύκωμα «Υδάτινη Ιστοριογραφία: Χρονικό της διαχείρισης» του συγγραφέα Ευάγγελου Χεκίμογλου, το οποίο εκδόθηκε από το Δίκτυο Πολιτισμού ΕΥΔΑΠ, το έτος 2014 και βρίσκεται αναρτημένο στην ιστοσελίδα της ΕΥΔΑΠ www.eydap.gr

«Τα νερά των ποταμών

Εικάζεται ότι οι τρεις ποταμοί που έρρεαν στην αρχαία Αθήνα, ο Ιλισός, ο Ηριδανός και ο Κηφισός, έπαιζαν για την ύδρευση της πόλης κάποιο ρόλο, που όμως δεν είναι σαφής. Δεν έχουμε μαρτυρίες για λήψη νερού με σκεύη από το ποτάμι, ενώ διαθέτουμε μία αρνητική μαρτυρία για τη λήψη από τον Κηφισό.

Ωστόσο δεν λείπουν οι μαρτυρίες ότι το νερό ήταν καθαρό. Στο έργο του «Φαίδρος» ο Πλάτων βάζει το Σωκράτη να συναντά το φίλο του ονόματι Φαίδρο, ο οποίος είχε ξεκινήσει από ένα φιλικό σπίτι κοντά στο ναό του Ολυμπίου Διός και πήγαινε έναν περίπατο έξω από τα τείχη . Ο Σωκράτης τον συνοδεύει σε ένα κατάφυτο τόπο με καθαρά νερά, δίπλα στον Ιλισό. Περνούν τον ποταμό και φτάνουν στην ανατολική όχθη του, στις παρυφές του λόφου του Αρδηττού (βλ. Travlos, Pictorial Dictionary, σ. 289.). Άλλοι υποστηρίζουν ότι οι δύο περιπατητές δεν έφτασαν τόσο μακριά. Δεν πέρασαν το ποτάμι. Βάδισαν μέσα σε ρυάκια του Ιλισού και συνάντησαν στο δρόμο μια τουλάχιστον πηγή του.

Διάλογος δίπλα στον Ιλισό

ΦΑΙΔΡΟΣ: Πού θέλεις να καθίσουμε και να διαβάσουμε;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ας στρίψουμε εδώ, προς τον Ιλισό, και όπου βρούμε ησυχία καθόμαστε.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Ευτυχώς που έτυχε να είμαι κι εγώ ξυπόλητος, όπως είσαι πάντοτε εσύ. Έτσι είναι πιο εύκολο να προχωρήσουμε μέσα στο νερό. Άλλωστε τέτοια εποχή και τέτοια ώρα δεν είναι δυσάρεστο.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Προχώρα λοιπόν πρώτος και διάλεξε τόπο για να καθίσουμε.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Βλέπεις εκείνο το πολύ ψηλό πλατάνι;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Βέβαια.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Εκεί έχει σκιά και αεράκι και χλόη, όπου μπορούμε να καθίσουμε ή αν θέλουμε να ξαπλώσουμε.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Προχώρα, λοιπόν.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Για πες μου, Σωκράτη. Δεν λένε ότι κάπου από δω κοντά ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Έτσι λένε.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Από εδώ άραγε; Γιατί εδώ φαίνεται ότι μοιάζουν να είναι καθαρά και διαφανή τα νερά, κατάλληλα για να παίζουν δίπλα τους κοπέλες.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Όχι εδώ, αλλά δύο ή τρία στάδια πιο κάτω, εκεί που περνάμε το ποτάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας. Εκεί βρίσκεται και βωμός προς τιμή του Βορέα.

[…]

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Αλλά για πες μου. Εδώ δεν είναι το δέντρο που μας οδηγούσες;

ΦΑΙΔΡΟΣ: Μάλιστα.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Μα την Ήρα, καλός είναι ο προορισμός μας. Γιατί και το πλατάνι έχει πολύ ίσκιο και είναι ψηλό, και η λυγαριά είναι επίσης ψηλή, με πολύ σκιά και ωραιότατη. Και καθώς είναι ανθισμένη, ευωδιάζει τον τόπο. Και η χαριτωμένη πηγή που ρέει κάτω από το πλατάνι μοιάζει να έχει πολύ δροσερό νερό, όπως μπορώ να κρίνω από τα πόδια μου. Κι όπως φαίνεται από τις κόρες και τα αγάλματα, είναι τόπος ιερός κάποιων νυμφών και του Αχελώου. Πόσο αγαπητό και ευχάριστο είναι το αεράκι που φυσά σε αυτό τον τόπο, πόσο ευχάριστο για το καλοκαίρι, πόσο πολύ ταιριάζει το γλυκό τοπίο με το τετέρισμα των τζιτζικιών. Αλλά η πιο χαριτωμένη από όλα είναι η χλόη, η οποία εκεί απέναντι είναι άφθονη και προσφέρεται να γείρει κανείς πάνω της το κεφάλι του.

Το απόσπασμα δεν μας λέει αν το νερό -εκτός από δροσερό, καθαρό και κατάλληλο για λουτρό- εθεωρείτο και πόσιμο. Η μεγαλύτερη χρησιμότητα του αποσπάσματος είναι ότι μας μεταφέρει μια εικόνα για ένα καθαρό ποτάμι, σε μια έκταση στην οποία υπήρχαν μόνον ιερά (για την ανασκαφική εικόνα στην περιοχή βλ. συνοπτικά Travlos, Pictorial Dictionary, σ.. 289-90). Αυτή η εικόνα ταιριάζει με την περιγραφή των καθηκόντων των αξιωματούχων, την οποία θα δούμε στη συνέχεια, να «κοσμούν» τα νερά με ωραία κτίρια και να τα διοχετεύουν στα ιερά. Επίσης, το απόσπασμα μας διαφωτίζει έμμεσα για την άρδευση του δήμου του Αρδηττού. Ο δήμος του Αρδηττού βρισκόταν στις όχθες του Ιλισού, κοντά στο Στάδιο (βλ. Leake, Topography, σ. 96) δηλαδή σε περιοχή με πολλά νερά και βλάστηση. Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι οι κάτοικοί του δεν θα είχαν εμπόδιο να αρδεύονται από τον ποταμό και τις γύρω πηγές, που, όπως φαίνεται από το «Φαίδρο», τον 5ο αιώνα ήταν επιφανειακές και ελεύθερες. Ακόμη και το 18ο αιώνα, δίπλα στις όχθες του Ιλισού, προς την ίδια κατεύθυνση, υπήρχαν κήποι, που αρδεύονταν από τα νερά του ποταμού (βλ. όπως παραπάνω σ. 51). Ωστόσο, ένα διάταγμα που χρονολογείται στα 440-430 π.Χ. και απαγορεύει τους βυρσοδέψες να πλένουν τα δέρματά τους στο τέμενος του Ηρακλέους, που βρισκόταν στον Ιλισό, δείχνει ότι η ειδυλλιακή κατάσταση του Φαίδρου απείχε από την πραγματικότητα ήδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα. Φαίνεται ότι το ποτάμι είχε αρχίσει να ρυπαίνεται.

Συνοπτικές ειδήσεις για τα ποτάμια της Αθήνας παρέχουν οι «γεωγράφοι» Στράβων και Παυσανίας, καθώς και ο ρήτορας Αριστείδης. Όλοι τους όμως γνώρισαν την Αθήνα της ρωμαϊκής εποχής και δεν περιμένουμε από αυτούς να μας μεταδώσουν την αίσθηση της λειψυδρίας και της προσφυγής στα νερά των ποταμών, έστω και αν δεν είχε κατασκευαστεί ακόμη το Αδριάνειο υδραγωγείο.

Ο Στράβων μας πληροφορεί καταρχάς ότι από καιρό ο Ηριδανός ήταν ένα βρώμικο ποτάμι, επικαλούμενος μία φράση του ποιητή Καλλίμαχου, από έργο του που έχει χαθεί. Προφανώς πρόκειται για τον Καλλίμαχο του Βάττου (305-240 π.Χ.), ο οποίος γεννήθηκε στην Κυρήνη, σπούδασε στην Αθήνα και έζησε στην Αλεξάνδρεια. Είναι για γέλια, σημείωσε ο Καλλίμαχος, να γράφεται ότι οι κοπέλες της Αθήνας έπαιρναν καθαρό νερό από τον Ηριδανό, ένα ποτάμι που δεν πλησίαζαν ούτε τα ζώα. Ωστόσο, ο ίδιος μας πληροφορεί ότι πηγές καθαρού και πόσιμου νερού βρίσκονταν έξω από τις πύλες του Διοχάρους, κοντά στο Λύκειο, κάπου στη σημερινή πλατεία Συντάγματος, δηλαδή σε σημείο που βρισκόταν είτε στη ροή του Ηριδανού είτε κοντά σε αυτήν (αν η πηγή ήταν από ρέμα του Λυκαβηττού). Συνεπώς, οι ειδήσεις του Στράβωνα είναι αντιφατικές, εκτός αν εννοήσουμε ότι η περιγραφή του βρώμικου ποταμού αφορά άλλο σημείο της ροής του.

Εξάλλου, περίπου έναν αιώνα πριν από τον Καλλίμαχο, ένας άλλος ποιητής, ο κωμικός Εύβουλος (405-335 π.Χ.), έγραψε σε μία φράση του που μας παραδίδει ο Αθήναιος, για το σαγηνευτικό θέαμα που προσέφεραν οι όμορφες κοπέλες που λούζονταν στα αγνά νερά του Ηριδανού.

[…]«Το νερό και ο καταμερισμός της εργασίας μεταξύ των φύλων

Στις παραστάσεις των υδριών της αρχαίας Αθήνας αλλά και στα χαρακτικά που συνοδεύουν τις περιηγητικές αφηγήσεις του 18ου-19ου αιώνα, υπάρχει ένα κοινό στοιχείο που εκφράζει μία διαχρονική πραγματικότητα: Γυναικείες φιγούρες που κρατούν στάμνες ή παίρνουν νερό από πηγές, ένα μοτίβο που υποδηλώνει το έργο της γυναίκας για τη μεταφορά πόσιμου ύδατος από το σημείο δημόσιας διανομής ως τον τόπο κατανάλωσης. Πολύ πριν αποκτήσουμε οπτικές μαρτυρίες, έχουμε άλλωστε τη μαρτυρία του Ηρόδοτου, ότι οι Αθηναίοι έστελναν τις γυναίκες τους να παίρνουν νερό από την Καλλιρρόη. «Αυτές οι νύμφες των Βαλκανίων», γράφει μετά από πολλούς αιώνες ο Slade (….) «είναι οικιακές σκλάβες. Με το χειρότερο καιρό τις βλέπουμε να παίρνουν νερό από τις κρήνες» (βλ. A. Slade, Records of Travels in Turkey, Greece etc. and of a Cruise in the Black Sea with the Capitan Pasha in the Years 1829, 1830, and 1831, vol. 2, London 1833, σ. 96).

Μια άλλη ιστορική σχέση του γυναικείου φύλου με το νερό, όπως την παραδίδουν οι περιηγητές, αφορά το πλύσιμο στον Ιλισό. «Καθώς με πληροφόρησε ο κ. Φωβέλ, μόλις σκάψει κανείς την κοίτη του Ιλισού θα βρει νερό σε ελάχιστο βάθος. Κι αυτό τόσο καλά το ξέρουν οι αρβανίτισσες χωρικές ώστε, όταν θέλουν να πλύνουν τα ασπρόρουχά τους, ανοίγουν μία τρύπα στον άμμο τη ρεματιάς και αμέσως αναβλύζει νερό. Φαίνεται λοιπόν πως η κοίτη του Ιλισού φράχτηκε από πέτρες ανακατεμένες με άμμο που κύλησαν από τα κοντινά βουνά κι έτσι το νερό τώρα τρέχει ανάμεσα σε δύο στρώματα άμμου…» (βλ. F.-R. de Chateaubriand, Το ταξίδι στην Ελλάδα, μτφ. Α. Καραντώνης), Αθήνα 2010, σσ. 197-198).

Ε. Χεκίμογλου, «Υδάτινη Ιστοριογραφία: Χρονικό της διαχείρισης του νερού στην Αττική» (σ.37-55 ), Αθήνα: ΕΥΔΑΠ, 2014.

«Γυναίκες βγάζουν νερό από πηγάδι της Αθήνας, 1938». Πηγή φωτογραφίας: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ

«Γυναίκες πλένουν τα ρούχα τους σε ποτάμι της Αττικής, πριν από την ανάπτυξη του σύγχρονου δικτύου ύδρευσης». Πηγή φωτογραφίας: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ