Κατερίνα Πάστρα: «Η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν ανάγκη τις γυναίκες. Προχωρήστε άφοβα»

Στις 11 Φεβρουαρίου γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη, που ανακηρύχθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 2015. Αν σκεφτεί κανείς πως ζούμε σε μια χώρα που οι γυναίκες δεν επιτρεπόταν καν να ψηφίζουν έως το 1930, η μέρα αυτή κρίνεται ως βαρύνουσας σημασίας. Ούτε καν έναν αιώνα μετά την πρώτη φορά που έπεσε στην κάλπη η πρώτη γυναικεία ψήφος, οι γυναίκες διαπρέπουν στις τεχνολογίες και τις επιστήμες. Τόσο, που αξίζει να το γιορτάσουμε. Κι αν ήταν ονομαστική εορτή, θα λέγαμε ένα «χρόνια πολλά» στην Κατερίνα Πάστρα.

Αν ήθελε να στείλει ένα μήνυμα αισιοδοξίας προς πάσα κατεύθυνση, θα ήταν για να εμπνεύσει άλλες νέες γυναίκες να ασχοληθούν με κάτι που τους έμαθαν εξ αρχής ως μια «ανδρική ασχολία». Ζωή, κίνηση, νοημοσύνη, γη και έρευνα είναι μερικές από τις λέξεις γένους θηλυκού που έχει ως άμεσα συνδεδεμένες με την επιστήμη. Μάλιστα, δεν θα έκανε καμία «έκπτωση» στη δικαιοσύνη, την ακεραιότητα και την αλληλεγγύη, ενώ απεχθάνεται την υποκρισία. Και όλα αυτά ενώ δε συγχωρεί πράξεις που αντιβαίνουν στις αξίες της.

Με αφορμή τη σημαντική αυτή ημέρα συνομιλήσαμε μαζί της προκειμένου να αντλείσει έμπνευση κάθε γυναίκα εντός και εκτός επιστήμης.

Κυρία Πάστρα, αυτή η ημέρα αναγνωρίζει τη σημασία της ισότητας των φύλων και της ενδυνάμωσης των γυναικών και των κοριτσιών στην επιστημονική κοινότητα. Ποια είναι η μεγαλύτερη ευθύνη που φέρετε ως γυναίκα που διαπρέπει στον κλάδο της και ποιο είναι το μεγαλύτερο μήνυμα που θα θέλατε να προωθήσετε σήμερα με αφορμή αυτή τη γιορτή;

Θεωρώ ότι η μεγαλύτερη ευθύνη μου είναι να επικοινωνήσω στη νεότερη γενιά αλλά και γενικότερα στην κοινωνία μας ότι όλα είναι δυνατά όταν θέτουμε στόχους. Δε ζούμε όλοι οι άνθρωποι κάτω από τις ίδιες συνθήκες, δεν έχουμε όλοι τις ίδιες ευκαιρίες, ούτε η ζωή μας εξελίσσεται με τον ίδιο τρόπο. Είναι στο χέρι μας όμως, όσο ζούμε, να μη σταματάμε να προσπαθούμε για το καλύτερο, για την επίτευξη των στόχων μας. Η σημερινή γυναίκα καλείται να «παίξει σε ένα παιχνίδι» που τους κανόνες έχουν φτιάξει άλλοι, χωρίς τη δική της οπτική, τόσο σε επαγγελματικό επίπεδο όσο και στην καθημερινότητά της. Το μήνυμά μου είναι «αλλάξτε τους κανόνες του παιχνιδιού».

Αν είχατε ελάχιστο χρόνο για να συστηθείτε σε κάποιον που θα ήθελε να σας γνωρίσει, ποια κομβικά σημεία από το βιογραφικό και τον χαρακτήρα σας θα μοιραζόσασταν και γιατί; Πώς ξεκίνησε το πάθος σας για όλο αυτό;

Όλα ξεκίνησαν από την αγάπη μου για το φαινόμενο που λέγεται «Φυσική Γλώσσα», και από την επιθυμία μου να το ερευνήσω στη σχέση του με τις αισθήσεις και την κίνηση, στην καθημερινή, πολυμεσική επικοινωνία. Από τη μέχρι τώρα πορεία μου, θα επέλεγα τρία σημεία. Τη διεπιστημονική στροφή στην εκπαίδευση και την καριέρα μου, όταν ως τελειόφοιτος του Τμήματος Φιλολογίας (με κατεύθυνση «Γλωσσολογία»), του ΕΚΠΑ, ξεκίνησα μεταπτυχιακές σπουδές στην Αυτόματη Μετάφραση (Πoλυτεχνική Σχολή Manchester) και διδακτορικό στην Τεχνητή Νοημοσύνη (Πανεπιστήμιο Sheffield), στην Αγγλία, δουλεύοντας παράλληλα με πλήρη απασχόληση ως βοηθός ερευνήτρια. Την απόκτηση του πρώτου μου ευρωπαϊκού έργου βασικής έρευνας και ανάπτυξης, POETICON, το οποίο συνέχιζε τη διδακτορική μου έρευνα σε Γλώσσα και Ρομποτική. Σε αυτό ηγήθηκα και στη συγγραφή αλλά και μετά στην υλοποίηση ως συντονίστρια μιας διεθνούς κοινοπραξίας πολύ καταξιωμένων ερευνητικών ομάδων σε Ρομποτική, Υπολογιστική Όραση, Υπολογιστική Γλωσσολογία, Νευροεπιστήμες και Γνωσιακή Ψυχολογία και το οποίο πήγε τόσο καλά ώστε οδήγησε σε δεύτερο έργο, το POETICON++, συνολικά 8 χρόνια εστιασμένης έρευνας. Το τρίτο κομβικό σημείο ήταν όταν ίδρυσα το Ινστιτούτο Γνωσιακής Έρευνας και Τεχνολογίας (Cognitive Systems Research Institute / CSRI), έναν από τους ελάχιστους ιδιωτικούς, μη κερδοσκοπικούς, ερευνητικούς οργανισμούς στην Ελλάδα, με διεθνή εξειδίκευση στα Γνωσιακά Συστήματα. Την απόφαση ίδρυσής του πήρα μαζί με τους συνεργάτες μου, σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης, το 2010, όταν ολοκληρώνοντας το έργο POETICON και έχοντας πολύ σημαντικά επιτεύγματα στα χέρια μας, εγώ και η εξαμελής τότε ομάδα μου χρειαζόμασταν ερευνητική στέγη για να προχωρήσουμε. Δεν υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες, οπότε αποφάσισα να τις δημιουργήσω. To εγχείρημα πέτυχε. Το CSRI είχε εξαιρετική πορεία για μια δεκαετία, ώσπου το 2020 είχα τη μεγάλη χαρά και τιμή να μεταφέρω τη δραστηριότητά του στο Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά», στο Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου. Το βιογραφικό μας και ο χαρακτήρας μας, όμως, διαμορφώνονται όχι μόνο από επαγγελματικά γεγονότα, αλλά και από γεγονότα της προσωπικής ζωής. Θα ήθελα να το τονίσω αυτό, γιατί συχνά το παραλείπουμε. Κομβικό σημείο στο βιογραφικό μου ήταν και η δημιουργία της δικής μου οικογένειας, η γέννηση των δύο παιδιών μου το 2015 και το 2017, καθώς και ο απώλεια της μεγαλύτερης αδερφής μου το 2017. Αλλάζει η ζωή ενός ανθρώπου εντελώς. Σμιλεύεται ο χαρακτήρας του, ακόμα κι αν –θεωρητικά- είναι ήδη πλήρως διαμορφωμένος.

Ποιο είναι το πιο σημαντικό πράγμα πάνω στο οποίο εργάζεστε αυτή τη στιγμή, και, εκτός από συνέπεια και πειθαρχία, με ποιες αξίες πορεύεστε προκειμένου να φέρετε εις πέρας ένα project;

Δουλεύω πάνω σε αρκετά θέματα, κάποια με τους/τις φοιτητές/τριές μου, άλλα στα πλαίσια ερευνητικών έργων. Τα θέματα ποικίλουν από την αυτόματη ανίχνευση ψεύδους σε πολύκροτες εγκληματολογικές υποθέσεις και τον αυτόματο εντοπισμό μισογυνιστικών μιμιδίων, στην αυτόματη ανάλυση κινήσεων/δράσεων και τη δημιουργία του ΠΡΑΞΙΚΟΝ, ενός υπολογιστικού, πολυμεσικού «λεξικού», όπου το βασικό «λήμμα» δεν είναι η λέξη, αλλά…η πράξη! Για να φέρω εις πέρας μια οποιαδήποτε ερευνητική εργασία, το πιο σημαντικό για μένα είναι ο σεβασμός προς τα μέλη της ομάδας. Χρειάζεται και συνέπεια και πειθαρχία και επιμονή και υπομονή, όπως σε όλες τις δουλειές, χρειάζεται και ένα περιβάλλον αλληλοεκτίμησης και συνεργατικότητας, ένα περιβάλλον συμπεριληπτικότητας.

Ανάμεσα σε πολλά σημαντικά πράγματα, βλέπουμε πως ιδρύσατε και διευθύνατε για μια δεκαετία (2010-2020) το Ινστιτούτο Γνωσιακής ΄Ερευνας και Τεχνολογίας (ΙΓΕΤ), έχετε λάβει το John Latsis Foundation Award για έρευνα στη σημασιολογική διάδραση σκίτσου-λόγου στη Γελοιογραφική Τέχνη, ένα Google Award για τη διοργάνωση ημερίδας στα πλαίσια του συνεδρίου ΑΑΑΙ σχετικά με τεχνολογίες συσχέτισης όρασης και γλώσσας, και ένα Best Paper Award από το British Computer Society για ανάπτυξη πολυμεσικής τεχνολογίας για τα Εγκληματολογικά τμήματα της Αστυνομίας. Διαθέτετε επίσης πολύ σημαντική διδακτική πείρα. Αλήθεια, ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που κληθήκατε να αντιμετωπίσετε στη διαδρομή σας η οποία ωστόσο αποτελεί παράσημο και σημείο αναφοράς σε κάθε σας βήμα;

Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να μπορέσω να «μιλήσω» τη γλώσσα ερευνητών από διαφορετικές επιστήμες, ώστε να συνεργαστούμε. Η έρευνά μου ήταν και είναι πάντα εντελώς διεπιστημονική, μου αρέσει να συνδιαλέγομαι με επιστήμονες από άλλα ερευνητικά πεδία, να επιχειρηματολογούμε φωτίζοντας το αντικείμενο της έρευνάς μας από διαφορετικές οπτικές ώσπου τελικά να καταλήγουμε σε μια κοινώς αποδεκτή λύση ή εξήγηση. Ο συγκερασμός των απόψεων και των οπτικών δεν είναι εύκολος, αλλά όταν συμβαίνει οδηγεί σε εξαιρετικά αποτελέσματα. Εγώ έχω αυτή την ικανότητα του συγκερασμού, και έχω τη χαρά να δρέπω τους επιστημονικούς καρπούς της. Αποτελώ το νεότερο, αλλά ηγετικό μέλος μιας διεθνούς ομάδας πολύ καταξιωμένων επιστημόνων-συνεργατών με τους οποίους έχουμε καταφέρει από την εποχή του έργου POETICON και μέχρι σήμερα να συζητάμε σε αυτό το επίπεδο. Σχεδιάζουμε να δημοσιεύσουμε κάποιους από τους επιστημονικούς διαλόγους μας.

Πώς ενθαρρυνθήκατε να ασχοληθείτε με την επιστήμη; Γιατί πιστεύετε ότι οι γυναίκες έχουν την τάση να αποφεύγουν τα θέματα STEM; Πιστεύετε ότι γίνονται αρκετές κινήσεις για την προώθηση των γυναικών στην επιστήμη;

Βασικά δεν ενθαρρύνθηκα να ασχοληθώ με την επιστήμη. Απλά ποτέ δεν αισθάνθηκα ότι υπάρχουν στεγανά ανάμεσα στις επιστήμες. Πάντα μου άρεσαν τα γλωσσικά μαθήματα, είχα μια φυσική κλίση σε αυτά, αλλά με ενθουσίαζαν και οι θετικές επιστήμες, λάτρευα τη γεωμετρία, τη χημεία, ήμουν άριστη και σε αυτά τα μαθήματα. Ο προγραμματισμός ήταν το αγαπημένο μου μάθημα στις μεταπτυχιακές μου σπουδές…Τόσο στο σπίτι μου όσο και στο σχολείο δε έζησα συνθήκες υποτίμησης της απόδοσης των γυναικών στο STEM ή σε οτιδήποτε άλλο, το αντίθετο. Αυτό είναι σημαντικό, γιατί οδήγησε στο να διαμορφώσω ένα χαρακτήρα που ποτέ δε θεώρησε ότι υπάρχει κάτι που δε μπορώ να κάνω γενικά ή λόγω του φύλου μου. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που έχουμε λιγότερες γυναίκες στο STEM και δεν έχουν φυσικά να κάνουν με τις ικανότητες των γυναικών. Υπάρχουν ακόμα σημαντικά προβλήματα με την αναπαραγωγή στερεοτύπων, και ευτυχώς γίνονται αρκετές κινήσεις προς την εξάλειψή τους. Εγώ θα μείνω στον τρόπο που διδάσκονται τα σχετικά μαθήματα. Συνήθως, είναι αποκομμένα από το γίγνεσθαι, από τον λόγο για τον οποίο αναπτύχθηκαν οι συγκεκριμένες επιστήμες. Αναδεικνύεται ο πιο «τεχνικός» τους χαρακτήρας και όχι οι διεπιστημονικές και κοινωνικές τους διαστάσεις. Oι άνθρωποι είμαστε διαφορετικοί, έχουμε διαφορετικές κλίσεις και ενδιαφέροντα. Ανεξαρτήτως φύλου, αν θέλουμε να ενισχύσουμε τη διαφορετικότητα σε κάποιους χώρους ή επιστημονικά πεδία, αυτό που χρειάζεται είναι να αναδείξουμε τις διαφορετικές πτυχές των πεδίων αυτών, ώστε ο καθένας να μπορέσει να «δει» κάτι από τον εαυτό του εκεί και να το επιλέξει. Τέτοιου τύπου παρεμβάσεις λείπουν.

Είναι γεγονός ότι οι ανισότητες μεταξύ των φύλων εξακολουθούν να υφίστανται σε διάφορες πτυχές του τοπίου της επιστήμης, της έρευνας και της τεχνολογίας: Παρά τη ζήτηση για δεξιότητες σε αυτούς τομείς, οι γυναίκες εξακολουθούν να αντιπροσωπεύουν μικρότερο ποσοστό κι έτσι η ανισότητα διαιωνίζεται. Ποια είναι η αναλογία ανδρών/ γυναικών στον εργασιακό σας χώρο;

Στο Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου η αναλογία ερευνητριών και ερευνητών είναι περίπου 30:70, κυρίως γιατί έχουμε ένα διεπιστημονικό αντικείμενο που συνδυάζει Γλωσσολογία και Πληροφορική. Σε άλλα ινστιτούτα, τα ποσοστά ερευνητριών είναι πολύ χαμηλότερα.

Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε -και που σχετίζονται με το φύλο, κατά τη διάρκεια της καριέρας σας και ποια η εκτίμησή σας για τα ποσοστά και την αναλογία άντρας/ γυναίκα στον τομέα της επιστήμης και έρευνας βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα;

Οι προκλήσεις που αντιμετώπισα είχαν να κάνουν κυρίως με στερεότυπα και προκαταλήψεις για τις δυνατότητες και το ρόλο των γυναικών στην εργασία, καθώς και με τη δυσκολία εξισορρόπησης προσωπικής και επαγγελματικής ζωής και το γεγονός ότι οι γυναίκες συχνά επωμίζονται σε μεγάλο βαθμό ευθύνες ανατροφής παιδιών και φροντίδας συγγενικών ατόμων. Χρειάζεται ένα πολύ υποστηρικτικό περιβάλλον (εργασιακό και οικογενειακό) για να μπορέσει να ανταπεξέλθει μια γυναίκα. Εγώ έχω αυτό το περιβάλλον, αλλά δυστυχώς αυτό δεν είναι ο κανόνας. Θέλω να ελπίζω ότι οδεύουμε σε καλύτερες εποχές. Εξεπλάγην ευχάριστα όταν σε μελέτη που κάναμε στο Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» διαπιστώσαμε ότι οι άνθρωποι της ηλικίας μου, και ακόμα περισσότερο οι νεότεροι σκέφτονται διαφορετικά, είναι πιο έτοιμοι να μοιραστούν ευθύνες και υποχρεώσεις, είναι πιο συμπεριληπτικοί. Είναι σημαντικό να ενισχύουμε αυτή τη νοοτροπία. Έχουμε ακόμα πολύ δρόμο να καλύψουμε.

Θα θέλατε να αναφέρετε οποιαδήποτε γυναίκα που σας ενέπνευσε να κυνηγήσετε τους στόχους σας στην καριέρα σας; Πόσο σημαντικό πιστεύετε ότι είναι να έχουμε αυτά τα πρότυπα αλλά και να αναγνωρίζουμε την αξία τους στο πώς μάς παρακίνησαν;

Είναι πολύ σημαντικό να ζούμε σε περιβάλλον διαφορετικότητας, να βλέπουμε γυναίκες σε κάθε τομέα του επιστητού, σε διαφορετικούς χώρους, σε θέσεις ευθύνης, παντού. Αυτό νομίζω είναι πιο σημαντικό από το να έχουμε κάποια γυναίκα-πρότυπο. Η ισότιμη και ισορροπημένη παρουσία των γυναικών στο γίγνεσθαι (πολιτικό, κοινωνικό, επιστημονικό) πρέπει να μας γίνει βίωμα. Έτσι θα σκοτώσουμε τα στερεότυπα που φέρουμε μέσα μας χωρίς να το συνειδητοποιούμε, έτσι θα αναθρέψουμε νέες γενιές ανθρώπων που δε θα περιορίζονται από το φύλο τους. Για μένα, οι γονείς μου, και οι δύο, ο καθένας με τον τρόπο του και την προσωπικότητά του, υπήρξαν έμπνευση για να κυνηγήσω τους στόχους στην καριέρα μου.

Η ημέρα υπογραμμίζει τη σημασία της επίτευξης της ισότητας των φύλων στους κλάδους STEM, ενθαρρύνοντας τις ίσες ευκαιρίες για γυναίκες και κορίτσια στην επιστημονική εκπαίδευση και επαγγελματική σταδιοδρομία. Ποια συμβουλή θα θέλατε να δώσετε σε όλες τις νεαρές κοπέλες εκεί έξω που σκέφτονται να ακολουθήσουν μια καριέρα στην επιστήμη ή την τεχνολογία;

Προχωρήστε άφοβα και δυναμικά. Η επιστήμη και η τεχνολογία σας έχουν ανάγκη. Δώστε νέα πνοή στην κατεύθυνση που έχουν πάρει, με τη δική σας μοναδική οπτική.

Hashtags όπως το #WomenInScience και το #GirlsInSTEM θα χρησιμοποιηθούν από άτομα από όλο τον κόσμο προκειμένου να τιμήσουν την ημέρα και τα επιτεύγματα γυναικών στον τομέα της επιστήμης. Αν έπρεπε να συνοδέψετε το δικό σας hashtag με αφορμή την ημέρα με μια λεζάντα που να απαντά στο «Τι σας κάνει περισσότερο περήφανη που είστε μια δυναμική γυναίκα στην επιστήμη», τι θα γράφατε;

Θα έγραφα: «Γλώσσα, Γνωσιακή Ρομποτική, Τεχνητή Νοημοσύνη, Έρευνα, ΑΘΗΝΑ: περήφανη που όλα στην ερευνητική μου πορεία είναι γένους θηλυκού!»

Κυρία Πάστρα, την ημέρα αυτή, γιορτάζουμε τις γυναίκες που «έσπασαν» γυάλινες οροφές και άνοιξαν το δρόμο για τις μελλοντικές γενιές επιστημόνων. Είναι μια ευκαιρία για υπενθύμιση περί ισότητας των φύλων στην επιστήμη και για να ενθαρρύνουμε τα νεαρά μυαλά να εξερευνήσουν τις ατελείωτες δυνατότητες του STEM. Ποια είναι τα 5 βασικά κομβικά σημεία που πρέπει να λάβει υπόψιν της η πολιτεία για ένα καλύτερο μέλλον με αφορμή αυτή την ημέρα;

(α) Η ανθρώπινη πρόοδος βασίζεται στην διαφορετικότητα, (β) τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις είναι συχνά μη-συνειδητά, (γ) η ενσυναίσθηση μπορεί και πρέπει να καλλιεργηθεί, (δ) οι επιστήμες δεν έχουν στεγανά, (ε) «η γλώσσα είναι ο κόσμος μας», για να ζούμε στον κόσμο που ονειρευόμαστε, η γλώσσα μας (φυσική και του σώματος) πρέπει να είναι μη-σεξιστική, συμπεριληπτική.

Η πολιτεία είναι σημαντικό να νομοθετεί, να ενημερώνει, και να προλαμβάνει με στοχευμένες παρεμβάσεις στην εκπαίδευση, την εργασία και την κοινωνική δράση.