Διαδικτυακή βία & νομοθετικό πλαίσιο: Ο ποινικολόγος Απόστολος Κόντος απαντάει σε κομβικά ερωτήματα

Μέχρι σήμερα, η διαδικτυακή βία που ασκείται σε βάρος γυναικών και κοριτσιών δεν είναι πλήρως κατανοητή και δεν καλύπτεται από σαφή νομικό πλαίσιο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Οι πράξεις που χρειάζεται να καλυφθούν νομοθετικά από την Ε.Ε. αφορούν την παρενόχληση στον κυβερνοχώρο, διαδικτυακή παρακολούθηση, παραβίαση της ιδιωτικής ζωής, καταγραφή και ανταλλαγή εικόνων σεξουαλικής επίθεσης, εξ αποστάσεως έλεγχος ή παρακολούθηση, απειλές και κλήσεις για άσκηση βίας, σεξιστική ρητορική μίσους κ.λπ.

«Η ελευθερία του ενός σταματά εκεί που αρχίζουν να θίγονται τα όρια της ελευθερίας των άλλων» έλεγε πριν από τρεις περίπου αιώνες ο μεγάλος στοχαστής Εμμάνουελ Καντ. Θα επαναδιατύπωνε τη θέση αυτή αν ζούσε σήμερα και αν ναι, μήπως θα χρειαζόταν να κάνει κάποια απαραίτητη προσαρμογή; Είναι κοινός τόπος πως έννοιες όπως η ελευθερία, αλλά και άλλες αξίες, έχουν πια αποκτήσει νέο νόημα, αναπροσδιοριζόμενες στη νέα εποχή της κυριαρχίας της τεχνολογίας. Θα έλεγε κανείς πως μιλάμε για meta- ελευθερία πια και όλα αυτά σε ένα digital περιβάλλον με πολλές άγνωστες πτυχές. Η διαδικτυακή ελευθερία του ενός λοιπόν, σταματά εκεί που αρχίζουν να θίγονται τα όρια της διαδικτυακής ελευθερίας των άλλων.

Το μόνο σίγουρο είναι πως το ηλεκτρονικό έγκλημα βρίσκεται σε έξαρση, οπότε μάλλον κάτι πρέπει να κάνουμε καλύτερα για να τεθεί σε εφαρμογή το θεώρημα του Καντ. Το ακόμη πιο σίγουρο είναι πως από την έξαρση αυτή, βάλλονται για ακόμη μια φορά κυρίως οι γυναίκες. Η πιο ευάλωτη φυλετικά ομάδα πρέπει να είναι διπλά προσεκτική όταν κινείται στο διαδίκτυο, καθώς εγκυμονούν κίνδυνοι καλά κρυμμένοι πίσω από ένα αθώο πληκτρολόγιο και μια άψυχη οθόνη.

Αλήθεια, πού σταματά το αστείο και πού ξεκινά η διαδικτυακή βία;

Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών, έχει σημασία να δούμε πώς αυτή μπορεί να meta- εξαλειφθεί μέσω ενός οριοθετημένου νομοθετικού πλαισίου.

Κύριε Κόντο, πώς θεσπίζονται οι διαδικτυακοί νόμοι, υπάρχει δυσκολία ώστε να θεσπιστούν; Τι θα γινόταν αν δεν υπήρχαν οι νόμοι που αφορούν τον κυβερνοχώρο;

Διαχρονικά, πρώτα εμφανίζονται νέες μορφές εγκλημάτων και μετά έρχεται ο νομοθέτης να καλύψει την ανάγκη της κοινωνίας προβλέποντας την τιμώρησή τους. Η αντιμετώπιση του διαδικτυακού εγκλήματος παρουσιάζει έντονες δυσχέρειες καθώς το Διαδίκτυο είναι εξ ορισμού αδύνατο να περιοριστεί, η πληροφορία σε αυτό διασκορπίζεται άμεσα ενώ διαρκώς νέες εφαρμογές και κώδικες κάνουν την εμφάνιση τους. Από την άλλη, η επικινδυνότητα που αυτό συνεπάγεται επιβάλει στον νομοθέτη να επιδεικνύει γρήγορα αντανακλαστικά για την αντιμετώπισή του.

Σε όλες της χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ισχύουν οι ίδιοι νόμοι; Ποιο είναι το καθεστώς;

Κατ’ αρχήν, η πρόβλεψη ποινικών διατάξεων αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο του νομοθέτη κάθε κράτους. Ωστόσο, σε ευρωπαϊκό επίπεδο (μέσω οδηγιών) και σε διεθνές (μέσω συμβάσεων) προβλέπονται ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση του ποινικού φαινομένου. Για την αναγνώριση της έμφυλης βίας και του διαδικτυακού εγκλήματος σε βάρος των γυναικών, αξίζει να μνημονεύουμε τη Σύμβαση της Βουδαπέστης και της Κωνσταντινούπολης με γεγονός-σταθμό την προσχώρηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε αυτή.

Στην Ελλάδα υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο για την τιμωρία διαδικτυακών εγκλημάτων σε βάρος γυναικών;

Η ελληνική έννομη τάξη έχει κάνει βήματα σε αυτήν την κατεύθυνση.

Αρχικά, η ραγδαία αύξηση των κρουσμάτων έμμονης καταδίωξης (stalking) οδήγησε στην τροποποίηση του άρθρου 333 του Ποινικού Κώδικα περί απειλής καθιστώντας την έμμονη καταδίωξη και με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων ποινικό αδίκημα με ποινή φυλάκισης μέχρι ένα έτος.

Στη συνέχεια, με τον ν. 4624/2019 με τίτλο «αρχή προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα κλπ.», ο νομοθέτης έβαλε τις βάσεις για να τιμωρήσει περιπτώσεις παράνομης συλλογής, επεξεργασίας και διάδοσης προσωπικών δεδομένων.

Προσφάτως, η ανάγκη αντιμετώπισης του φαινομένου του revenge porn οδήγησε στην ψήφιση του ν. 4947/2022 με τον οποίο προστέθηκε στον Ποινικό Κώδικα το άρθρο 346 περί εκδικητικής πορνογραφίας ως αυτοτελές ποινικό αδίκημα, προβλέποντας σε ειδικές περιπτώσεις ακόμη και ποινές κακουργηματικού χαρακτήρα. Χρήζει επισήμανσης πως σε περίπτωση που τέτοιες ενέργειες οδηγήσουν στην αυτοκτονία του θύματος επαπειλείται ποινή καθείρξεως τουλάχιστον δέκα ετών.

Να επισημάνουμε εδώ ωστόσο, πως το να επιδεικνύει ο νομοθέτης γρήγορα αντανακλαστικά απέναντι στις νέες μορφές ψηφιακής εγκληματικότητας συνιστά την αναγκαία συνθήκη για την αντιμετώπισή τους. Για να καταστεί εφικτή όμως, απαιτείται ένα συνολικό υποστηρικτικό πλαίσιο για το θύμα με την αντίστοιχη εκπαίδευση αστυνομικών και δικαστικών λειτουργών.

Για ποιο λόγο τα περιστατικά έμφυλης διαδικτυακής βίας συχνά δεν διώκονται ποινικά;

Σε επίπεδο νομοθεσίας, έχουμε τα εργαλεία να προχωρήσουμε στην ποινική δίωξη τέτοιων συμπεριφορών. Στην πράξη όμως αυτό δεν είναι εύκολο. Σε περιπτώσεις έμφυλης βίας συχνά παρουσιάζεται το οξύμωρο φαινόμενο να στιγματίζεται το θύμα και όχι ο δράστης. Κατά την εξέταση δε της καταγγελίας του από τις Αρχές, το θύμα βιώνει έναν επανατραυματισμό ενώ ο κίνδυνος να βρεθεί αντιμέτωπο με έναν ανεξέλεγκτο διαμοιρασμό περιεχομένου που το πληγώνει βαθιά αποτελούν αντικίνητρα για να προχωρήσει την υπόθεση μέχρι τέλους. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε την αντικειμενική δυσκολία συλλογής αποδεικτικού υλικού, ιδιαιτέρως για υποθέσεις χαμηλής απαξίας, καταλαβαίνουμε γιατί η ποινική δίωξη σε τέτοια αδικήματα αποτελεί την μειοψηφία και όχι τον κανόνα.

Ποια είναι τα συνηθέστερα είδη διαδικτυακής βίας που διαπράττονται κατά των γυναικών;

Ενώ παλαιότερα στεκόμασταν κυρίως στη παράνομή χρήση προσωπικών δεδομένων μέσω του διαδικτύου σήμερα, κάνουμε λόγο για ένα νέο είδος «κυβερνοβίας» cyber violence. Οι κυριότερες μορφές τέτοιας βίας που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες και τα κορίτσια - προσωπικά θα έλεγα οι θυληκότητες στο σύνολο τους- στρέφονται κυρίως κατά της γενετήσιας ελευθερίας και της προσωπικότητας τους εν γένει.

Συνηθέστερες περιπτώσεις έχουν να κάνουν με revenge porn (ανάρτηση στο διαδίκτυο ερωτικών στιγμών δίχως τη συγκατάθεση του θύματος), του sextortion (εκβιασμός με τη χρήση υποκλαπέντος σεξουαλικού περιεχομένου), του creepshot (δόλια ηδονοβλεπτική λήψη φωτογραφιών σε δημόσιο χώρο), του cyber stalking (έμμονης καταδίωξης με ηλεκτρονικά μέσα) και του Cyber bullying (εκφοβισμού μέσω της τεχνολογίας).

Πού σταματά το αστείο και πού ξεκινά η διαδικτυακή βία; Ας γίνουμε λίγο πιο συγκεκριμένοι σε κάτι που είναι δύσκολο να αποδειχθεί και που δεν διώκεται φαντάζομαι ποινικά. Μιλήστε μας για το cyber stalking και πότε κάποια αρμόδια αρχή παίρνει σοβαρά τις αποδείξεις; Ποιες είναι αυτές οι αποδείξεις;

Όταν κάνουμε λόγο για κυβερνοβία, δεν υπάρχει χώρος για χαμόγελα. Από τη στιγμή που οποιαδήποτε αλληλεπίδραση στο Διαδίκτυο μας κάνει να νιώθουμε άσχημα, οφείλουμε να το επικοινωνήσουμε στην άλλη πλευρά. Από το σημείο αυτό δεν νοείται συνέχιση αυτής της συμπεριφοράς από το δράστη. Η παρατήρηση σου για το stalking είναι σωστή. Πράγματι, παρουσιάζει αποδεικτικές δυσχέρειες καθώς ο δράστης αποφεύγει να αφήνει το αποτύπωμα του. Ωστόσο, επειδή εμπεριέχει έντονα το στοιχείο της επανάληψης, η ουσιαστική ενασχόληση των Αρχών θα οδηγήσει κατά πάσα πιθανότητα στην ταυτοποίηση του δράστη.

Πώς αποδεικνύω ότι έχω πέσει θύμα διαδικτυακής παρενόχλησης (online harassment); Τι στοιχεία θα μού ζητήσουν;

Δυστυχώς, συναντούμε συχνά ως αντανακλαστική αντίδραση του θύματος να διαγράφει τέτοιου είδους συνομιλίες. Είναι σημαντικό για το θύμα να μη χάσει τη ψυχραιμία του και να προλάβει να αποθηκεύσει το υλικό που αποδεικνύει την παρενόχληση, ιδίως σε περιπτώσεις που γίνεται χρήση εφαρμογών instant messenger. Αυτό μπορεί να γίνει σχετικά εύκολα και γρήγορα μέσω απεικονίσεων (screenshot) των διαλόγων και των μηνυμάτων ηλεκτρονικής αλληλογραφίας, μέσω των οποίων έγινε η παρενόχληση. Στην πράξη, αποδεικνύεται χρήσιμο να αποτυπώνονται τυχόν ταυτοποιητικά στοιχεία του φερόμενου δράστη (εικόνα και προφίλ, τυχόν αριθμός τηλεφώνου) και η ημερομηνία με την ώρα που τα ανωτέρω έλαβαν χώρα. Σε πιο απαιτητικές περιπτώσεις, ιδίως όσες αφορούν κακουργήματα, το θύμα μπορεί να απευθυνθεί στην αστυνομία όπου εξειδικευμένες υπηρεσίες μπορούν να αντλήσουν δεδομένα από κινητά και υπολογιστές ανασύροντας περαιτέρω πληροφορίες για το ψηφιακό αποτύπωμα του δράστη και την στοιχειοθέτηση τυχόν κατηγοριών.

Σε περίπτωση που μού συμβεί κάτι σε ποιον δικηγόρο μπορώ να απευθυνθώ; Σε ποιο δίκαιο άπτονται τα διαδικτυακά εγκλήματα σε βάρος των γυναικών;

Κάθε εγκληματική συμπεριφορά εντάσσεται στην ύλη του Ποινικού δικαίου. Όταν κάνουμε λόγο για αδικήματα έμφυλης κυβερνοβίας καθίσταται προφανής η ανάγκη να απευθυνθούμε σε έναν δικηγόρο που έχει εμπειρία και εξειδικευμένη γνώση για να διαχειριστεί με αρτιότητα και ενσυναίσθηση τέτοιες υποθέσεις, προχωρώντας σε καταγγελία στις Εισαγγελικές και αστυνομικές αρχές. Αν είχα μπροστά μου ένα θύμα θα του έλεγα «Ο φόβος που μπορεί να νιώθεις είναι μία φυσιολογική αντίδραση σε αυτό που αντιμετώπισες. Το θάρρος έρχεται με την απόφαση να μιλήσεις. Στην απόφαση σου αυτή, πίστεψε με, δε θα είσαι μόνη».

Μπορείτε να μας δώσετε κάποιες συμβουλές ώστε να αποφύγουμε να πέσουμε θύματα διαδικτυακής βίας στο διαδίκτυο;

Δε χρειάζεται να δαιμονοποιούμε το Διαδίκτυο, αρκεί να κάνουμε συνετή και ορθή χρήση του. Αποφεύγουμε να διατηρούμε επικοινωνία με πρόσωπα που δε γνωρίζουμε και να χρησιμοποιούμε εφαρμογές που δεν περιέχουν πολιτικές ορθής χρήσης. Δεν επικοινωνούμε σε τρίτους υλικό ή πληροφορίες που τυχόν διαρροή τους στο μέλλον θα μας πλήγωνε. Στο σημείο αυτό, να επισημάνουμε πως και εμείς οι ίδιοι θα πρέπει να φροντίζουμε να μην συμμετέχουμε στην προώθηση και διαμοιρασμό υλικού που θα μπορούσε να πληγώσει έναν τρίτο, και να γινόμαστε μέρος τους εκφοβισμού

Πώς θα πρέπει να καλύπτουν κατά τη γνώμη σας τη διαδικτυακή παρενόχληση και βία τα ΜΜΕ στην Ελλάδα;

Νομίζω το άρθρο σας από μόνο του κινείται στη σωστή κατεύθυνση. Τέτοιες υποθέσεις απαιτούν κοινωνικό συναγερμό και τα ΜΜΕ είναι το καταλληλότερο μέσο για την ανάδειξή τους. Ωστόσο, τα media πρέπει να αναδεικνύουν τέτοιες υποθέσεις αποφεύγοντας τον επανατραυματισμό και τον στιγματισμό των θυμάτων τηρώντας έναν αυστηρό κώδικα δεοντολογίας και όχι υιοθετώντας τη δημοσιογραφία της κλειδαρότρυπας.

Κύριε Κόντο, τι ρόλο θα παίξει η τεχνητή νοημοσύνη σε όλο αυτό;

Θα έλεγα πως παίζει ήδη. Λογισμικά συστήματα αναγνωρίζουν και αποτρέπουν επιθέσεις στον κυβερνοχώρο ενώ χρησιμοποιείται ήδη στον κλάδο της εγκληματολογίας για την μελέτη του εγκλήματος ως κοινωνικού φαινόμενου. Στο χέρι μας είναι να την αξιοποιήσουμε αποτρέποντας την κυβερνοβία.

Δες όλο το αφιέρωμα εδώ