«Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» και πώς ο Μίλαν Κούντερα άνοιξε νέους τρόπους γραφής & ανάγνωσης

Μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος, ποιητής, φιλόσοφος και πολιτικός κριτικός, ο Μίλαν Κούντερα άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία 94 ετών στις 11 Ιουλίου του 2023. Χωρίς αμφιβολία, με τη λογοτεχνική του παρουσία, ο κόσμος έμοιαζε συντονισμένος σε μια υψηλότερη συχνότητα ίσως επειδή σε ό,τι κι αν έγραψε, άνοιξε νέους τρόπους σκέψης, γραφής και ανάγνωσης.

Ο Κούντερα γεννήθηκε με άψογο συγχρονισμό, την 1η Απριλίου (1929): Πρωταπριλιά. Δεν ήταν ψέμα, αλλά ούτε και αστείο πως από νωρίς στη ζωή του εκτέθηκε και βυθίστηκε στον παραλογισμό του ανθρώπινου πολιτισμού. Μεγάλωσε στην κατεχόμενη από τους Ναζί Τσεχοσλοβακία και στη συνέχεια έζησε υπό σταλινική κυριαρχία, όπου υπήρξε ενεργό μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Ο Κούντερα ήταν Τσέχος με γαλλική υπηκοότητα. Γεννήθηκε στο Μπρνο της πρώην Τσεχοσλοβακίας και ζούσε στη Γαλλία από το 1975. Έγινε ιδιαίτερα γνωστός με τα έργα του «Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι», «Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης» και «Το Αστείο».

Η «καταραμένη» ποιήτρια Μαρία Πολυδούρη, τα Εξάρχεια, η décadence και ο έρωτας για τον «Τάκη»

Τον αφορούσε η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Το πρώτο του μυθιστόρημα, «Το αστείο» γράφτηκε το 1967 στο οποίο εξέθεσε σατιρικά τη φύση του ολοκληρωτισμού της κομμουνιστικής περιόδου. Στη συνέχεια έγραψε το «Η Ζωή είναι αλλού» το 1969 (δημοσιεύτηκε το 1973) και είχε και αυτό πολιτική σάτιρα. Το γεγονός αυτό τον οδήγησε στη «μαύρη λίστα» της Τσεχοσλοβακίας όπως και στην απαγόρευση του λογοτεχνικού του έργου.

Το 1975 ο Μίλαν Κούντερα μετακόμισε στη Γαλλία, όπου εξέδωσε το 1979 το μυθιστόρημα «Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης». Στο έργο του αυτό παροτρύνει του Τσεχοσλοβάκους πολίτες να αντισταθούν στο κομμουνιστικό καθεστώς παραθέτοντας ποικίλους τρόπους.

Παρόλο που το πρώιμο ποιητικό του έργο θεωρείται ισχυρά προκομμουνιστικό, τα μυθιστορήματά του του δεν εγκλωβίζονται σε ιδεολογικές ταξινομήσεις.

Ο πολιτικός σχολιασμός εκλείπει ολικά (εξαιρουμένης της βαθύτερης φιλοσοφικής στοχαστικής) με εφαλτήριο το βιβλίο του «Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» (1984) -που διασκευάστηκε το 1988 ως ταινία με πρωταγωνιστές τον Daniel Day-Lewis και τη Juliette Binoche. Ο ίδιος έχει επανειλημμένα τονίσει τη λογοτεχνική ταυτότητά του ως μυθιστοριογράφου παρά ως πολιτικού συγγραφέα.

Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης: Από το «Δεν επιστρέφεις» της Garrido στα «Ασυμβίβαστα» της Δημουλά

Στην «Αβάσταχτη Ελαφρότητα», ο αφηγητής συζητά το δόγμα του Νίτσε για την αιώνια επανάληψη -την πιθανότητα να ζούμε την ίδια ζωή ξανά και ξανά. Αλλά αναπτύσσει επίσης μια ερωτική αφήγηση που φαίνεται να υποδηλώνει ότι το χαλαρό σεξ μπορεί να μας επιτρέψει να ζήσουμε πλήρως τη στιγμή. Μπορούμε να ανταλλάξουμε το βάρος της αιώνιας επανάληψης με την ελαφρότητα του να είμαστε ζωντανοί, εδώ και τώρα.

Βάρος και ελαφρότητα, γέλιο και λήθη, επανάληψη και αλλαγή, πολιτική και σεξ: τα πρώτα τέσσερα μυθιστορήματά του ενσωματώνουν τέτοια δίπολα. Ίσως αυτή η ικανότητα να κρατάς αντιφατικές σκέψεις μπορεί να εξηγηθεί από κάτι που είπε στον Philip Roth: «Ο ολοκληρωτισμός δεν είναι μόνο η κόλαση, αλλά και το όνειρο του παραδείσου -το παλιό δράμα ενός κόσμου όπου όλοι θα ζούσαν αρμονικά».

Το επίκεντρο των μυθιστορημάτων του Κούντερα είναι η πάλη με τα ερωτήματα της γνώσης, η πολυπλοκότητα της ύπαρξης και μια συνεχής αβεβαιότητα. Για τον Κούντερα, αυτό που έκανε τόσο καλά η μυθοπλασία είναι να πει στον αναγνώστη: «Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά όσο νομίζεις».

Mal du depart: Το αξεπέραστο «Θα μείνω πάντα ιδανικός κι ανάξιος εραστής» του Νίκου Καββαδία

Αφηγητής της άβολης αλήθειας

Ένας συγγραφέας τέτοιας βαρύτητας και τεχνικής λαμπρότητας θα έπρεπε, θα μπορούσε να φανταστεί κανείς, ότι είχε κερδίσει το Νόμπελ Λογοτεχνίας κάποια στιγμή στη μακρόχρονη ζωή του. Κέρδισε άλλα βραβεία, μεταξύ των οποίων το Βραβείο Ιερουσαλήμ το 1985 και το Βραβείο Χέρντερ το 2000, αλλά ποτέ Νόμπελ αν και προτάθηκε.

Μετά το τελευταίο μυθιστόρημα που έγραψε στα τσέχικα, «Αθανασία» (1991), το οποίο θέτει ερωτήματα σεξουαλικών και προσωπικών σχέσεων -έγραψε άλλα τέσσερα μυθιστορήματα, τα οποία συγκέντρωσαν λιγότερη προσοχή και λιγότερη θετική κριτική. Έτσι, στα Slowness (1995), Identity: A Novel (1999), Ignorance (2000) και τέλος στο The Festival of Insignificance (2014), μπορεί κανείς εύκολα να δει το αστέρι του να αρχίζει να ξεθωριάζει. Ωστόσο, σε κάθε νέο βιβλίο του εκδήλωνε την πιο πρόσφατη θέση της προσωπικής του φιλοσοφίας.

Αφοπλιστικά άμεσος, σκληροτράχηλος, συγγραφέας που αρνείται τις παρηγοριές του συναισθηματισμού ή της ηθικής, προς όφελος αυτού που περιγράφει ως ηθική της γνώσης: της επιταγής να δεις και να πεις αυτό που δεν είδαν/δεν μπορούσαν να πουν οι προηγούμενοι συγγραφείς με φρέσκες αντιλήψεις. Κατά πολλούς, είχε γίνει ένας αφηγητής της άβολης αλήθειας που ίσως δεν βολεύει τη σύγχρονη εποχή.

Μιλώντας στο The Paris Review είχε σημειώσει πως το κύριο αντικείμενό του δεν ήταν η πολιτική ή κοινωνική κριτική αλλά «η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης στον σύγχρονο κόσμο».

Ο Μίλαν Κούντερα μέσα από τις εκφράσεις του

Η πηγή του άγχους βρίσκεται στο μέλλον. Αν μπορείς να κρατήσεις το μέλλον έξω από το μυαλό σου, μπορείς να ξεχάσεις τις στεναχώριες σου.

Όταν η καρδιά μιλάει, το μυαλό το θεωρεί μεγάλη απρέπεια να φέρει αντίρρηση.

Ο αγώνας του ανθρώπου ενάντια στην εξουσία είναι ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη.

Ευτυχώς οι γυναίκες έχουν την αξιοθαύμαστη ικανότητα να αλλάζουν το νόημα των πράξεών τους εκ των υστέρων.

Καμιά πράξη δεν είναι από μόνη της καλή ή κακή. Μόνο η θέση της στην τάξη των πραγμάτων την κάνει καλή ή κακή.

Δεν μπορείς να καταλάβεις τίποτα για την τέχνη, ιδιαίτερα τη μοντέρνα τέχνη, αν δεν καταλαβαίνεις ότι η φαντασία είναι μια αξία από μόνη της.

Το μάτι... το σημείο στο οποίο συγκεντρώνεται η ταυτότητα ενός ανθρώπου.

Το τυχαίο είναι που κάνει τέτοια μάγια, όχι το αναγκαίο. Για να είναι ένας έρωτας αλησμόνητος, πρέπει τα τυχαία να συμβαίνουν σ’ αυτόν από την πρώτη στιγμή.

Το να είσαι συγγραφέας δεν σημαίνει να κηρύττεις μια αλήθεια, σημαίνει να ανακαλύπτεις μια αλήθεια.

Επιφανειακά, ένα έξυπνο ψέμα. Κατά βάθος, η χαζή αλήθεια.

Θέλω να είσαι αδύναμος. Όσο αδύναμος είμαι εγώ.

Αλλά όταν οι δυνατοί ήταν πολύ αδύναμοι για να κτυπήσουν τους αδύναμους, οι αδύναμοι έπρεπε να είναι αρκετά δυνατοί για να φύγουν.

Αυτή είναι η στιγμή που γεννιέται ο έρωτας: η γυναίκα δεν μπορεί να αντισταθεί στη φωνή που καλεί την τρομαγμένη της ψυχή, ο άντρας δεν μπορεί να αντισταθεί στη γυναίκα που η ψυχή της ξέρει να προσέχει τη φωνή του.

Ο εγκέφαλος φαίνεται να έχει μια ειδική περιοχή, την οποία θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «ποιητική μνήμη», η οποία καταγράφει ό,τι μας γοητεύει ή μας αγγίζει, και ό,τι κάνει τη ζωή μας όμορφη.

Ένα μυθιστόρημα είναι ένας διαλογισμός γύρω από την ύπαρξη ιδωμένος μέσα από φανταστικά πρόσωπα.

Η βλακεία των ανθρώπων είναι ότι έχουν μια απάντηση για όλα. Η σοφία των μυθιστορημάτων είναι ότι έχουν μια ερώτηση για όλα.

Το όνειρο είναι η απόδειξη, ότι το να φαντάζεται, το να ονειρεύεται αυτό που δεν έχει υπάρξει, είναι μια από τις βαθύτερες ανάγκες του ανθρώπου.

Ένα μυθιστόρημα, που δεν αποκαλύπτει μια μέχρι τώρα άγνωστη πτυχή της ύπαρξης, είναι ανήθικο.

Δυο άνθρωποι ερωτευμένοι, μόνοι, απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο: να κάτι ωραίο.

Στο βασίλειο του κιτς του ολοκληρωτισμού, όλες οι απαντήσεις δίνονται εκ των προτέρων, ενώ αποκλείεται οποιαδήποτε ερώτηση.

Νέος είναι αυτός που βουτάει στο μέλλον και δεν κοιτάει ποτέ πίσω.

Η φιλοδοξία δεν είναι αρκετά καλή δικαιολογία για να μην είσαι τεμπέλης.

Είμαι σε κατάσταση υπερβολικής δόσης του εαυτού μου.

Αυτός που λαχταράει να φύγει από τον τόπο που ζει είναι ένας δυστυχισμένος άνθρωπος.

Δεν ήμουν υποκριτής, με ένα πραγματικό πρόσωπο και διάφορα άλλα ψεύτικα. Είχα πολλά πρόσωπα, επειδή ήμουν νέος και δεν ήξερα ποιος ήθελα να είμαι.

Η μνήμη δεν παίρνει ταινίες, παίρνει φωτογραφίες.

Όταν προχωρούμε, προχωρούμε μέσα στην ομίχλη, αλλά αυτοί που έρχονται θα ανακαλύψουν πώς βαδίζαμε.

Τα μεγάλα μυθιστορήματα είναι πάντα λίγο πιο έξυπνα από τους συγγραφείς τους.