Eίμαστε όλοι συνυπαίτιοι
Τι είναι το «bystander effect» και πώς μπορεί να επηρεάσει την ροή των γεγονότων;
Αρκετοί άνθρωποι νιώθουν ότι εάν ήταν παρόντες σε κάποιο περιστατικό βίας θα μπορούσαν να επέμβουν αποτελεσματικά. Όμως, όταν αυτό συμβαίνει στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι δεν αντιδρούν. Αυτό το φαινόμενο, γνωστό και ως «bystander effect» (“επίδραση των παρευρισκομένων”) ερευνάται για πάνω από 50 χρόνια στις κοινωνικές επιστήμες, και αναδεικνύει την ασυνείδητη ροπή των ανθρώπων προς την απραξία όταν πιστεύουν ότι «κάποιος άλλος θα το δει και θα κάνει κάτι για αυτό». Το να βρεθεί κάποιος ως μάρτυρας σε ένα περιστατικό κακοποίησης είναι πολύ πιο συνηθισμένο από όσο μπορεί να φανταζόμαστε, γιατί η κακοποίηση συμβαίνει γύρω μας καθημερινά.
Ένα από τα πιο συνηθισμένα πλαίσια όπου παρεισφρέουν συμπεριφορές όπως η απόδοση ευθυνών στο θύμα (victim blaming), ο σεξισμός, και η λεκτική και συναισθηματική κακοποίηση, είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ο δημόσιος διάλογος. Έτσι, πολύ συχνά μπορεί να γίνουμε μάρτυρες τέτοιων συμπεριφορών που ενισχύουν την κουλτούρα της βίας. Η αλήθεια είναι ότι όλοι μας έχουμε υπάρξει κάποτε, είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα, στον ρόλο του παρατηρητή σε συζητήσεις ή συμπεριφορές που ήταν σεξιστικές και κακοποιητικές προς ένα άλλο άτομο ή ομάδα ατόμων. Η δυσκολία στο να αντιδράσουμε, η αβεβαιότητα για το τι πρέπει να πούμε, και η προσμονή για το αν θα κάνει κάποιος άλλος την αρχή για κάποια παρέμβαση, είναι χαρακτηριστικά του φαινομένου των παρευρισκομένων. Τι είναι αυτό όμως που κάνει δύσκολο το να μπούμε στον ρόλο του ενεργού παρατηρητή;
Όταν έχουμε βιώσει περιστατικά κακοποίησης, είτε ως παρατηρητές είτε ως θύματα, και δεν τα έχουμε επεξεργαστεί, είναι πιο δύσκολο να μπορέσουμε σε μια ανάλογη περίπτωση να βρούμε την κατάλληλη παρέμβαση για να βοηθήσουμε κάποιον άλλον. Μπορεί να φοβόμαστε ότι το ένστικτό μας είναι λάθος, ή ότι μπορεί να χαρακτηριστούμε ως «υπερβολικοί» ή «ενοχλητικοί». Επίσης, ενδέχεται να πυροδοτούνται δικές μας μνήμες κακοποίησης, κάνοντας μας να νιώσουμε άβολα ή συναισθηματικά φορτισμένοι. Σε περιπτώσεις όπου είμαστε μάρτυρες λεκτικής βίας ή συγκεκαλυμμένου σεξισμού, μπορεί να φοβόμαστε ότι θα φανούμε επιθετικοί ή υπερ-ευαίσθητοι σε κάτι που «ήταν απλά ένα αστείο». Ειδικότερα για τις γυναίκες, έχει παρατηρηθεί ότι διστάζουν να μιλήσουν και να κατονομάσουν τέτοια φαινόμενα όταν οι θύτες είναι άντρες, φοβούμενες ότι θα μειωθεί η εγκυρότητα των συναισθημάτων τους λόγω του φύλου τους. Έτσι, είναι πολύ συχνό φαινόμενο οι γυναίκες να επιδεικνύουν σεξιστικές συμπεριφορές προς άλλες γυναίκες. Όλα αυτά, σύμφωνα με τα αποτελέσματα ερευνών για το φαινόμενο της επίδρασης των παρευρισκομένων, οφείλονται στις έμφυλες κοινωνικές αναπαραστάσεις, και στην ανάγκη των ανθρώπων που νιώθουν αδύναμοι να συντάσσονται με το άτομο ή με το κοινωνικό φύλο που αντιλαμβάνονται ως «ισχυρότερο».
Για όλους αυτούς τους λόγους, είναι κατανοητή η δυσκολία κάποιων ανθρώπων να μιλήσουν όταν γίνονται μάρτυρες ενός περιστατικού κακοποίησης. Το να πάρουμε τον ρόλο του ενεργού παρατηρητή είναι κάτι που γίνεται ευκολότερο όταν αναγνωρίσουμε τις δικές μας καταβολές, το πώς έχει επηρεαστεί ο τρόπος σκέψης μας από τις κοινωνικές συμβάσεις, και το τι έχουμε υποστεί και εσωτερικεύσει από την οποιασδήποτε μορφής βία μπορεί να έχουμε δεχτεί. Ένας ενεργός παρατηρητής μπορεί να αλλάξει πολλά, ακόμα και αν απλά κάνει μια παρατήρηση (για παράδειγμα “αυτό που είπες είναι σεξιστικό”) ή διακόπτοντας μια κατάσταση πριν εξελιχθεί περαιτέρω. Με άλλα λόγια, ένας ενεργός παρατηρητής είναι σε θέση να αναγνωρίσει ένα πρόβλημα και να παρέμβει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για την δεδομένη χρονική στιγμή, χωρίς να νιώθει άβολα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε παρέμβαση είναι διαφορετική, καθώς εξαρτάται από το πώς και πόσο νιώθουμε ότι μπορούμε να παρέμβουμε με ασφάλεια.
Δεν είναι λίγες οι φορές που σε παρέες ή πηγαδάκια ακούμε πράγματα που τα θεωρούμε υποτιμητικά για άλλους, όμως εμείς θα το σχολιάσουμε αργότερα στο σπίτι ή σε φίλους. Η κατάλληλη στιγμή όμως έχει φύγει. Την ώρα που συμβαίνει η βία και η αγένεια είναι η ώρα που πρέπει να αποδοκιμάσουμε και να πάρουμε θέση, ακόμα και αν υπάρχει προσωπικό τίμημα. Όποιο και να είναι το τίμημα είναι μικρότερο από την συνυπαιτιότητα, η οποία ζυγίζει τόνους σε ανθρώπους με συνείδηση.
Κάνε ΚΑΤΙ, πες ΚΑΤΙ, οτιδήποτε…μην κάθεσαι απλά να κοιτάς.
Γιώργος Λάγιος
Ψυχοθεραπευτής – Συγγραφέας
