Σταθερές σχέσεις και υγεία: Η ψυχολόγος Μάρα Γιαννέλη αναλύει τα θετικά του «σε διεκδικώ κάθε μέρα»

Όσο κλισέ ή παρωχημένος κι αν είναι ο θεσμός του γάμου, δεν είναι τυχαία «θεσμός». Η καθιέρωσή του ως βασικού πυλώνα διαμόρφωσης της κοινωνίας μας, από μόνη της σημαίνει κάτι. Κι αν η όλη καταναλωτική μανία γύρω από αυτόν υποδεικνύει μια συνολική ανάγκη επίδειξης πλούτου που συνεπάγεται και απόδειξη επιτυχίας μέσα σε ένα πλαίσιο καπιταλισμού, το μόνο σίγουρο είναι πως έχει και ηθικοπλαστική- συναισθηματική διάσταση.

Γάμος σημαίνει δέσμευση, ένα είδος υπόσχεσης που δίνουμε δημόσια. Ενώπιον «Θεού και ανθρώπου» δεσμευόμαστε πως θα αγαπάμε κάποιον για πάντα, αφότου μάλιστα έχουμε ενωθεί «εις σάρκαν μίαν». Αν το καλοσκεφτούμε, είναι η οικογένεια που επιλέγουμε. Το ταίρι που διαλέγουμε να ζήσουμε μαζί του ως δύο ολοκληρωμένοι άνθρωποι. Το ταίρι που θα μας αγαπά και θα μας νοιάζεται όχι επειδή πρέπει αλλά επειδή θέλει.

Η επίγνωση του γεγονότος πως κάποιος συνειδητά επέλεξε εμάς ως τον άνθρωπο που θα περάσει μαζί του την υπόλοιπη ζωή του είναι κάτι ουσιαστικό και βαθύτερο το οποίο, μεταξύ άλλων, παρέχει ψυχοσυναισθηματική ασφάλεια.

Από πλευράς της, αυτή η ψυχοσυναισθηματική ασφάλεια είναι που μας επιτρέπει να «ανθίσουμε» ακόμα περισσότερο. Να δημιουργήσουμε και να αισθανθούμε σε έναν κόσμο που επιμένει να μας αποκαλεί όλους «αναλώσιμους». Για κάποιον άνθρωπο, είμαστε ο «ένας», ο αναντικατάστατος, εκείνος με τον οποίον θέλει να περάσει μαζί την υπόλοιπη ζωή του. Έχοντας τη δική μας οικογένεια, που αποτελεί την καλύτερη ομάδα μας, μπορούμε ανεμπόδιστοι να διεκδικήσουμε τη διάκρισή μας σε άλλους τομείς και να πιστέψουμε ουσιαστικά πως κάποιος συνειδητά μάς θέλει στη ζωή του επειδή μας επέλεξε και όχι επειδή έτυχε. Γι' αυτό και μόνο γι΄ αυτό αξίζει να γιορτάζουμε την Παγκόσμια Ημέρα Γάμου, όπως ξεκαθαρίζει και η ειδικός Μάρα Γιαννέλη.

Κυρία Γιαννελη, με την Παγκόσμια Ημέρα του Γάμου τιμώνται ο άνδρας και η γυναίκα ως κεφαλές της οικογένειας, και υπενθυμίζεται η ομορφιά της πίστης, της αλληλοϋποστήριξης, του μοιράσματος και της χαράς στην καθημερινή έγγαμη ζωή. Πιστεύετε πως ο γάμος καθώς και η δέσμευση είναι έννοιες παρεξηγημένες στις μέρες μας;

Πλέον ναι καθώς σύμφωνα με μελέτες δεν είναι λίγοι εκείνοι που συνδέουν το γάμο και τη δέσμευση, με την απώλεια της προσωπικής τους ελευθερίας ενώ άλλα άτομα εκφράζουν έντονη ανησυχία για την απότομη διακοπή της σχέσης, ίσως εξαιτίας και κάποιων παρελθοντικών τραυματικών εμπειριών όπως ενήλικες που έχουν βιώσει κάποιο επίπονο περιστατικό ή έχουν έρθει αντιμέτωποι με το χωρισμό των γονιών τους.

Κατά την Αμερικανίδα δημοσιογράφο Mignon McLaughlin, «Ένας πετυχημένος γάμος σημαίνει να ερωτεύεσαι πολλές φορές, πάντα με το ίδιο πρόσωπο» και κατά τον κωμικό Henry Youngman «Το μυστικό ενός ευτυχισμένου γάμου παραμένει μυστικό». Πέρα από βαρύγδουπα αποφθέγματα, κλισέ και ουτοπικές διαφημίσεις με την οικογένεια να «αλείφει βούτυρο στο ψωμί κάθε Κυριακή», τί σημαίνει πραγματικά επιτυχημένος και ευτυχισμένος γάμος και γιατί είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως οι δυσκολίες είναι εκείνες που «δένουν» ένα ζευγάρι;

Τα μυστικά ενός επιτυχημένου γάμου δεν είναι και τόσο μυστικά καθώς σε γενικό πλαίσιο όλοι μας γνωρίζουμε τι χαρακτηρίζει ένα πετυχημένο γάμο. Ο αμοιβαίος σεβασμός, η αλληλοκατανόηση, η αμοιβαία εμπιστοσύνη είναι μερικά από τα κυρίως χαρακτηριστικά που συνθέτουν ένα επιτυχημένο γάμο. Επίσης. ο δημιουργικός και διασκεδαστικός τρόπος και χρόνος που περνά το ζευγάρι, αποφεύγοντας τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Επιπλέον, η συνειδητοποίηση ότι με διάλογο και αλληλοσεβασμό μπορούν να επιλύουν τις διενέξεις και συγκρούσεις που προκύπτουν και να επιδιώκουν την επιθυμητή λύση σε κάθε τους πρόβλημα. Είναι πολύ σημαντικό ο καθένας από τη μεριά του να σέβεται τη διαφορετική άποψη του συντρόφου του. Μέσα από τις δυσκολίες, δοκιμάζεται η επικοινωνία, οι ψυχικές αντοχές και είναι σε θέση να μάθουν την προσωπικότητα του συντρόφου τους. Μη ξεχνάμε ότι δεν αναμένουμε από τον άλλο να ολοκληρώσει την προσωπικότητα και το χαρακτήρα μας, αλλά επικεντρωνόμαστε στα θετικά και δημιουργικά στοιχεία του άλλου και από κοινού πορευόμαστε στη ζωή αφήνοντας προσωπικό χώρο και χρόνο. Εξάλλου, ο καθένας μας είναι διαφορετικός και αυτόνομος.

Το gaslighting ήταν η λέξη που αναζητήθηκε περισσότερο το 2022 σύμφωνα με το λεξικό Merriam-Webster. Για το 2023 είδαμε τη λέξη «αυθεντικός» στην κορυφή των αναζητήσεων (στο εν λόγω λεξικό). Υποψιαζόμαστε πως και το 2024 η λέξη που θα αναζητηθεί περισσότερο θα αφορά ξανά στις ανθρώπινες σχέσεις και στο πόσο οι άνθρωποι αναζητούν την αλήθεια μέσα από αυτές. Την ίδια ώρα που αναζητούν την αλήθεια, οι άνθρωποι φαίνεται πως φοβούνται να επενδύσουν στις μακροχρόνιες σχέσεις. Για ποιο λόγο πιστεύετε πως συμβαίνει αυτό; (Ο φόβος του να μην δημιουργήσω κάτι για να μην χωρίσω καταλήγει να αφήνει τους ανθρώπους πραγματικά μόνους;).

Πριν αναλύσουμε το φόβο της δέσμευσης καλό θα ήταν να πούμε λίγα λόγια για το «gaslighting» το οποίο είναι η ψυχολογική χειραγώγηση ενός ατόμου, συνήθως για μεγάλο χρονικό διάστημα, που «κάνει το θύμα να αμφισβητεί την εγκυρότητα των δικών του σκέψεων, της αντίληψης της πραγματικότητας ή των αναμνήσεών του και συνήθως οδηγεί σε σύγχυση, απώλεια εμπιστοσύνης και αυτοεκτίμησης, αβεβαιότητα για τη συναισθηματική ή διανοητική του σταθερότητα και εξάρτηση από τον δράστη».

Τα άτομα που φοβούνται να δημιουργήσουν σχέσεις γιατί πιστεύουν ότι θα χωρίσουν είναι οι ενήλικες που ως παιδιά έχουν μεγαλώσει σε οικογενειακό περιβάλλον με συναισθηματική ανεπάρκεια δηλαδή παιδιά που δεν βίωσαν την αγάπη, την τρυφερότητα και τη μητρική φροντίδα, βασικά συστατικά όχι μόνο για τη σωματική τους υγεία αλλά κυρίως για τη ψυχική. Τις περισσότερες φορές έχουν βιώσει κακοποιητικές συμπεριφορές οπότε ως ενήλικες επενδύουν τις σχέσεις με αρνητικά συναισθήματα, τις θεωρούν απειλητικές και γι΄αυτό και τις φοβούνται. Άλλες φορές μπορεί να έχουν βιώσει ένα διαζύγιο αντιδικίας των γονιών τους, έχουν έλλειψη συναισθηματικής ασφάλειας και εγγύτητας με αποτέλεσμα να μην είναι σε θέση να αποκτήσουν υγιείς προσωπικές σχέσεις και να τρομάζουν με τη δέσμευση. Από την άλλη, δεν θα παραλείψουμε τα ανασφαλή άτομα που επιζητούν τη συχνή επιβεβαίωση από νέους συντρόφους και με μικρή χρονική διάρκεια -κάτι που τροφοδοτεί το ναρκισσισμό και τη ματαιοδοξία τους.

Τώρα, αν θέλουμε να εστιάσουμε στο πώς ένα άτομο μπορεί να ξεπεράσει το άγχος της δέσμευσης, χρειάζεται να διαχωρίσουμε αν συνιστά ψυχική διαταραχή οπότε χρήζει παραπομπή σε ειδικό ψυχοθεραπευτή, ή αν το ίδιο το άτομο μπορεί μόνο του να κατανοήσει το πρόβλημα, να αποκτήσει αυτογνωσία, να επεξεργαστεί το τραύμα και να καταφέρει να βιώσει θετικά συναισθήματα μέσα σε μία σχέση χωρίς το άγχος της δέσμευσης και του επικείμενου χωρισμού.

Στην εποχή του ghosting και του «το βάζω στα πόδια στην πρώτη δυσκολία» επαναστατική πράξη είναι το «παλεύω για εμάς». Πόσο σημαντικό είναι το να προσπαθούμε για το «μαζί»; Γιατί οι άνθρωποι κουράστηκαν να προσπαθούν (φυσικά δεν μιλάμε για περιπτώσεις ακραίες όπως βία) και στρέφονται στην «εύκολη» λύση που δεν είναι άλλη από τον χωρισμό;

Το ghosting αποτελεί κοινωνικό φαινόμενο το οποίο ορίζεται ως η απότομη διακοπή κάθε μορφή επικοινωνίας και επαφής και αφορά είτε προσωπική, είτε φιλική είτε επαγγελματική σχέση. Εδώ, σύμφωνα με την ερώτηση, θα επικεντρωθούμε στην προσωπική σχέση. Το φαινόμενο αυτό εμφανίστηκε τα προηγούμενα χρόνια, όμως την τελευταία χρονική περίοδο έχει εντατικοποιηθεί. Πολλοί άνθρωποι χρησιμοποιούν τη συγκεκριμένη μέθοδο για να αποφύγουν κάθε μορφή προσωπικής δέσμευσης, ξεκινούν στην αρχή τη σχέση, την αφήνουν ημιτελή, δεν προσπαθούν καν να τη χτίσουν και να επενδύσουν σε αυτή και στο τέλος απλά εξαφανίζονται χωρίς καμία εξήγηση. Για αυτά τα άτομα, όμως, υπάρχει εξήγηση γιατί καταφεύγουν σε τέτοια μέθοδο. Είναι τύποι προσωπικοτήτων αποφευκτικού χαρακτήρα (συχνά ως αποτέλεσμα της γονικής απόρριψης), που διστάζουν να έρθουν πολύ κοντά σε επαφή με άλλους ανθρώπους, λόγω προβλημάτων εμπιστοσύνης και εξάρτησης, συχνά χρησιμοποιούν έμμεσες μεθόδους τερματισμού των σχέσεων.

Άλλες έρευνες διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι που τελειώνουν τις σχέσεις με τέτοιο τρόπο, συχνά έβλεπαν τον ίδιο τους τον εαυτό να καθρεφτίζεται στον σύντροφό τους χωρίς ίχνος ενσυναίσθησης και συναισθήματα ενοχής. Και τέλος, μπορεί να είναι άνθρωποι που αρχικά τρέχουν μακριά από τα δικά τους προβλήματα και στη συνέχεια από τους άλλους.

Τι θα πρέπει να κάνει ο κάθε ένας ατομικά αλλά και από κοινού ως ζευγάρι για το «σε διεκδικώ κάθε μέρα»; Γιατί οι άνθρωποι ξεχνάνε να διεκδικούν κάθε ημέρα θεωρώντας τον άλλον κεκτημένο;

Για να διατηρηθεί υγιής μια προσωπική σχέση χρειάζεται διαρκής προσπάθεια διότι η σκληρή και γρήγορη καθημερινότητα των ζευγαριών τα οδηγούν στην έλλειψη επικοινωνίας, στην αποξένωση και αποστασιοποίηση. Είναι αναγκαία συμφωνία η καθημερινή διεκδίκηση του συντρόφου για να μπορεί μια σχέση να έχει νόημα ύπαρξης να μην υπάρχει μονοτονία και βαρεμάρα και να μπορεί από κοινού το ζευγάρι να βιώνει δημιουργικές και ποιοτικές στιγμές μαζί. Οι στιγμές χαλάρωσης, ο ποιοτικός χρόνος , οι συζητήσεις, τα ταξίδια και ο ελεύθερος ατομικός χώρος και χρόνος αποτελούν τρόπους που θα διανθίσουν και θα διατηρήσουν την καλή προσωπική τους σχέση.

Αναρωτιέμαι αν τα ζευγάρια στρέφονται στην από κοινού συμβουλευτική ψυχοθεραπεία προκειμένου να «σώσουν» τη σχέση τους. Αν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε με στατιστικά, ποιος είναι κατά προσέγγιση ο αριθμός που στρέφεται σε αυτή;

Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια δεν αποτελεί ταμπού η επίσκεψη των ζευγαριών σε ειδικούς ψυχολόγους και ψυχοθεραπευτές προκειμένου να λάβουν συμβουλευτική ψυχοθεραπεία και να βελτιώσουν τη σχέση τους. Και σε καθημερινή βάση ο αριθμός των ζευγαριών που στρέφονται στην από κοινού ψυχοθεραπεία συνεχώς αυξάνεται.

Κατά τις συνεδρίες, ποιοι είναι οι λόγοι που επικαλούνται οι άνθρωποι ως αιτίες για τον χωρισμό (δεν αναφερόμαστε φυσικά σε ακραίες περιπτώσεις) και ποιοι οι βαθύτεροι λόγοι κατά τη γνώμη σας που οδηγούνται σε αυτόν;

Συνήθως επικαλούνται έλλειψη επικοινωνίας και εμπιστοσύνης, έλλειψη προσωπικού ενδιαφέροντος, συναισθήματα ζήλειας λόγω απιστίας του συντρόφου τους, αντιθέσεις και διαφορετικότητα στις πεποιθήσεις και στις πρακτικές σχετικά με την ανατροφή και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών που μπορεί να αφορά στην οριοθέτηση, στον προγραμματισμό και την αντιμετώπιση των προβληματικών συμπεριφορών. Επικαλούνται επίσης τις διαφορετικές προσδοκίες σχετικά με την κοινή ζωή και τους ρόλους τους μέσα στην οικογένεια, την παρεμβατικότητα των πατρικών οικογενειών των μελών του ζευγαριού αλλά και την οικονομική δυσπραγία που ανατρέπει την κοινή τους πορεία.

Οι μακροχρόνιες σχέσεις θεωρούνται συχνά ως μια τρομακτική προοπτική, με πολλούς να πιστεύουν ότι η αρχική σπίθα της έλξης και του ενθουσιασμού αναπόφευκτα θα εξαφανιστεί. Έτσι, τελειώνουν πολλές σχέσεις σε αρχικό στάδιο και πολλοί μένουν να αναρωτιούνται «τι θα γινόταν αν». Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε ώστε να ξαναεμπιστεύτουμε τους ανθρώπους αλλά και να μάθουμε να δίνουμε μια δεύτερη ή και τρίτη ευκαιρία -όχι απλά στους ανθρώπους- αλλά και στις πεποιθήσεις μας;

Η επικοινωνία και η διάθεση για κατανόηση είναι η βασικότερη δεξιότητα σε μια σχέση και η απαρχή της επανάκτησης της εμπιστοσύνης στο άτομο που μας ενδιαφέρει. Από την άλλη, παραμερίζοντας τον εγωισμό δίνουμε ευκαιρία στις πεποιθήσεις μας για αλλαγή και για νέο ξεκίνημα. Έτσι και ο σύντροφος μας θα πρέπει να μας αποδείξει ότι είναι έτοιμος να αλλάξει συμπεριφορά και να οδηγήσουμε τη σχέση μας στο μονοπάτι της καλής και επιτυχημένης σχέσης.

Πώς οι μακροχρόνιες σταθερές σχέσεις κάνουν καλό στη ψυχική μας υγεία;

Όπως γράφει και ο Βρετανός ψυχίατρος ψυχαναλυτής, θεμελιωτής του συναισθηματικού δεσμού Bowlby οι άνθρωποι από την κούνια ως το θάνατο έχουμε ανάγκη από μια στενή σχέση με ένα άλλο άτομο (Bowlby, 1988). Αρχικά, το άτομο αυτό είναι η μητέρα ή το υποκατάστατο μητέρας, ένα δηλαδή σταθερό πρόσωπο με κοντινή σχέση με το παιδί, οι φίλοι και τελικά ο σύντροφός μας. Επειδή η σχέση είναι πολύ σημαντική για τη ψυχική μας υγεία οι μακροχρόνιες κυρίως σχέσεις προσδίδουν τη σταθερότητα, την ασφάλεια, τη σιγουριά αλλά και την ποιότητα που χρειάζεται κάθε ζευγάρι για να διανύσει ένα βίο με αγάπη και αλληλοκατανόηση. Εάν οι σύντροφοι μπορούν να κατανοούν ο ένας τον άλλο χωρίς να ασκούν κριτική, εάν μπορούν να αφιερώνουν όμορφες στιγμές, να ονειρεύονται, να σχεδιάζουν το μέλλον και να εξασφαλίζουν χώρο για εξέλιξη και ευημερία τότε αδιαμφισβήτητα υπάρχει καλύτερη ποιότητα σωματικής, ψυχικής υγείας αλλά και μακροζωίας. Ο σύντροφος αποτελεί το πρόσωπο που μπορούμε να εμπιστευόμαστε και να μοιραζόμαστε θέματα που μας απασχολούν, θετικά ή αρνητικά και να λύνουμε τις προστριβές αποφεύγοντας τις συγκρούσεις.

Από το ψυχικό σκέλος που μας είπατε μέχρι το σωματικό και πρακτικό -που αφορά στην καθημερινότητα, ποια άλλα είναι τα οφέλη της μακροχρόνιας σχέσης και πώς ακριβώς μάς βοηθάνε;

Η μακροχρόνια σχέση βοηθά τα ζευγάρια να εξελίσσονται μαζί και να οδηγούνται σε κοινή πορεία ζωής με αλληλοσεβασμό στις προσωπικές ανάγκες και επιθυμίες του καθενός. Με την αλληλοκατανόηση και την αγάπη αποφεύγουν την αποξένωση και συνεχίζουν τον κοινό τους βίο με απώτερο σκοπό την ποιότητα ζωής και τις ευτυχισμένες στιγμές.

Οι μακροχρόνιες σχέσεις είναι εκείνες που επικεντρώνονται στη συνειδητή αφοσίωση, δίνοντας προτεραιότητα στη διαρκή ανάπτυξη. Το ζευγάρι καλλιεργεί την εξελισσόμενη σχέση χρόνο με τον χρόνο ξεπερνώντας τις δυσκολίες από κοινού. Δυστυχώς, στη συντριπτική πλειοψηφία συμβαίνει το αντίθετο. Πώς και τίνι τρόπω θα μπορούσε να ενισχυθεί η υγιής επικοινωνία με στόχο τη διάρκεια μέσα σε μία σχέση η οποία έχει βαλτώσει και είναι σε διαδικασία επαναπροσδιορισμού;

Τα προβλήματα των σχέσεων πηγάζουν κατά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό (95%) από τις συγκρούσεις αναγκών, και κατά ένα πολύ μικρότερο (5%) από συγκρούσεις αξιών. Ακόμα κι όταν πρόκειται για συγκρούσεις αξιών, η πραγματική σύγκρουση προκύπτει από την ανάγκη που εμείς έχουμε να σκέφτεται, ή να συμπεριφέρεται ο άλλος σύμφωνα με τις δικές μας ανάγκες.

Υπάρχουν όμως τεχνικές που βοηθούν στην ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ του ζευγαριού όπως η ελευθερία του συντρόφου μας να αναπτύξει τη σκέψη του χωρίς να τον διακόψουμε, η εκδήλωση του ενδιαφέροντος μας ότι τον ακούμε προσεχτικά συμμετέχοντας με ευγένεια, χωρίς επικρίσεις, διαφωνίες και απόρριψη. Μόνο όταν ολοκληρώσει τις σκέψεις του διατυπώνουμε την άποψη μας είτε συμφωνούμε, είτε διαφωνούμε. Δείχνουμε ότι κατανοούμε τα λεγόμενα του και αισθανόμαστε αυτά που νιώθει. Αυτές οι τεχνικές δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μια πιο αποτελεσματική επικοινωνία και μπορούν να φέρουν πολλή αγάπη κι αρμονία στην σχέση μας με τον/την σύντροφο μας. Όμως για καλύτερη εκμάθηση των τεχνικών θα ήταν χρήσιμο και η παρακολούθηση σεμιναρίων και ασκήσεων με βιωματικό τρόπο από ειδικούς ψυχολόγους, ψυχοθεραπευτές.

Πόσο θετικό αντίκτυπο έχει σε έναν άνθρωπο η προσπάθεια (ακόμα και αν δεν βγει πουθενά) είτε αφορά στις σχέσεις είτε σε οποιονδήποτε τομέα της ζωής του;

Σίγουρα έχει θετικό αντίκτυπο γιατί μπορεί να βοηθήσει το άτομο στην ανάπτυξη προσωπικών δεξιοτήτων και τεχνικών έτσι ώστε να συμβάλλει στην προσωπική του βελτίωση και στην ανάπτυξη των σχέσεων του αλλά και στην απόκτηση καλύτερης ποιότητας ζωής.

Κυρία Γιαννέλη, τι συμβουλές θα δίνατε σε ένα νέο ζευγάρι που θέλει να πετύχει η σχέση του/ο γάμος του, προκειμένου να επενδύσει στο: «Αυτά που μας ενώνουν είναι περισσότερα από αυτά που μας χωρίζουν».

Όλα αυτά που προαναφέραμε συν το εξής: Η επιτυχία για έναν ολοκληρωμένο και ποιοτικό γάμο/ σχέση στηρίζεται στα θεμέλια της αληθινής αγάπης μεταξύ δύο ανθρώπων, της αλληλοκατανόησης, του αλληλοσεβασμού, της επικοινωνίας, της αποδοχής, της συγχώρεσης και της ενσυναίσθησης. Δεν υπάρχει μαγική συνταγή. Είναι στο δικό μας χέρι και στη δική μας προσπάθεια η επίτευξη της ευημερίας του γάμου ή της σχέσης μας.

Μάρα Γιαννέλη

Ψυχολόγος απόφοιτη του Παντείου Πανεπιστημίου, Εξειδίκευση στη Συστημική Προσέγγιση Ψυχοθεραπείας και Συμβουλευτικής, Βασικές αρχές Ψυχοθεραπείας και Συμβουλευτικής του Πανεπιστημίου ΕΚΠΑ, Θετική Ψυχολογία στην Εκπαίδευση, Πρακτική άσκηση στο Δρομοκαΐτειο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο, εθελόντρια ψυχολόγος στο Σικιαρίδειο Ίδρυμα, στην ΑμΚΕ ΙΑΣΙΣ και στο θεραπευτικό κέντρο «Για το Παιδί».

Ψυχολόγος στο «Σύλλογο Γονέων -Κηδεμόνων και φίλων ΑΜΕΑ Ανοικτή Αγκαλιά».