Παιδιά κακοποιούν παιδιά και για να σταματήσει η κουλτούρα της βίας θα πρέπει πρώτα να δούμε τα λάθη

Δεν υπάρχουν λόγια που να μπορούν να περιγράψουν την οδύνη που προκαλεί οποιαδήποτε είδηση κακοποίησης, και πόσω μάλλον όταν αφορά παιδιά. Το περιστατικό στην Αλεξανδρούπολη με το 5χρονο παιδάκι προκαλεί σοκ και είναι το πιο πρόσφατο, εξοργιστικό παράδειγμα βίας κατά μικρών παιδιών.

Τα ερωτήματα «πού ήταν ο εκπαιδευτικός;» και «πού βρισκόμαστε εμείς σε όλο αυτό;» είναι απολύτως εύλογα και μας καλούν σε βαθιά αυτοκριτική ως κοινωνία.

Η κακοποίηση παιδιών είναι ένα φαινόμενο που σκιάζει την ανθρώπινη ύπαρξη και μας αναγκάζει να αναλογιστούμε σοβαρά το πώς επιτρέπουμε τέτοιες τραγωδίες. Πώς είναι δυνατόν, σε μια κοινωνία που υποτίθεται ότι εξελίσσεται, να συνεχίζονται περιστατικά βίας κατά των πιο αθώων και ευάλωτων μελών της; Δυστυχώς, η κουλτούρα της βίας είναι βαθιά ριζωμένη και εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους: από την ενδοοικογενειακή βία μέχρι τον πόλεμο, τον σχολικό εκφοβισμό και την κακοποίηση ζώων.

Πώς φτάσαμε ως εδώ;

Ναι, η κακοποίηση παιδιών είναι ένα φρικτό φαινόμενο που δυστυχώς συμβαίνει σε όλες τις κοινωνίες. Πλέον, τα περιστατικά έχουν αυξηθεί σε τέτοιο βαθμό, που η εξέλιξή μας ως ανθρωπότητα μοιάζει αντιστρόφως ανάλογη της ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης. Σαφώς, είναι δύσκολο να εντοπίσουμε ένα μόνο λάθος, καθώς οι αιτίες είναι πολλές και αλληλένδετες.

Πρόκειται για ένα πολύπλοκο πρόβλημα με ρίζες σε κοινωνικούς, οικονομικούς και ατομικούς παράγοντες. Η έλλειψη κοινωνικής στήριξης, τα στερεότυπα, η ανοχή στην κακοποίηση, η έκθεση σε βίαιο περιεχόμενο από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η φτώχεια, η ανεργία, τα προβλήματα ψυχικής υγείας, το ιστορικό κακοποίησης και η κατάχρηση ουσιών είναι μόνο μερικοί από τους παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση αυτού του φαινομένου. Η αντιμετώπιση της παιδικής κακοποίησης απαιτεί συλλογική προσπάθεια και άμεση δράση σε όλα τα επίπεδα. Τα μέτρα πρέπει να ληφθούν άμεσα, γιατί τα παιδιά είναι σε κίνδυνο.

Πώς φτάσαμε ως εδώ και συμβαίνουν αυτά τα τραγικά περιστατικά δίπλα μας; Η ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος Σοφία Ανδρεοπούλου μάς απαντάει σε κομβικά ερωτήματα τονίζοντας την επιτακτική ανάγκη να ληφθούν μέτρα. «Οι αρμόδιοι φορείς μοιάζουν να πιστεύουν ότι η λύση είναι πιο αυστηρές ποινές. Ασφαλώς όταν κάποιος παραβαίνει τον νόμο πρέπει να τιμωρείται. Αλλά η τιμωρία από μόνη της δεν θα λύσει το πρόβλημα, και αυτό για τον απλό λόγο ότι πολλά παιδιά και έφηβοι που έχουν βίαιες συμπεριφορές, θέλουν να "πιαστούν"».

Κυρία Ανδρεοπούλου, ποιες είναι οι κύριες αιτίες που μπορεί να οδηγήσουν τόσο μικρά παιδιά σε βίαιη συμπεριφορά;

Παρότι περιστατικά βίας με πρωταγωνιστές μικρά παιδιά μας σοκάρουν, η αλήθεια είναι πως τα παιδιά έχουν σίγουρα μια τάση να γίνονται επιθετικά, και αυτό νομίζω πως συνέβαινε ανέκαθεν. Τα μικρά παιδιά αντιδρούν με επιθετικότητα όταν κάτι τα ενοχλεί ή βαριούνται ή θέλουν να παίξουν, ή..ή..ή… Δεν είναι αφύσικο λοιπόν να υπάρχει κάποια επιθετικότητα – ωστόσο, είναι η δουλειά των ενηλίκων, γονιών και εκπαιδευτικών, να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά ώστε να ελέγχουν την επιθετικότητά τους αυτή. Όταν βλέπουμε μικρά παιδιά που εκδηλώνουν βίαιη συμπεριφορά, προφανώς συμπεραίνουμε όταν δεν έχουν διδαχθεί να ελέγχουν τις αντιδράσεις τους. Νομίζω πως η βασική αιτία που βλέπουμε παιδιά και εφήβους να αντιδρούν βίαια είναι ότι έχουν διδαχθεί την βία και δεν έχουν διδαχθεί καλύτερους τρόπους για να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους.

Πώς επηρεάζει η έκθεση σε βία (είτε στην οικογένεια είτε στα μέσα ενημέρωσης) την ψυχολογική ανάπτυξη ενός παιδιού;

Αυτή η ερώτηση είναι η ουσία του θέματος κατά τη γνώμη μου. Τα παιδιά και οι έφηβοι σήμερα εκτίθενται πολλαπλά σε βίαιες αντιδράσεις και αυτό σίγουρα επηρεάζει πολύ τη συμπεριφορά αλλά και την ανάπτυξη τους. Υποτίθεται πως στις μέρες μας οι γονείς δεν χτυπούν πια τα παιδιά τους όπως σε άλλες εποχές. Παρόλα αυτά, μεγάλο ποσοστό των γονιών αντιδρά βίαια: τα χτυπούν (έστω και ελαφρά), τους φωνάζουν, τα απειλούν. Επίσης, τα παιδιά βλέπουν βίαιες συμπεριφορές μεταξύ των ενηλίκων: γονείς που καβγαδίζουν άσχημα μεταξύ τους, ενήλικες στο δρόμο που βρίζονται, επεισόδια σε γήπεδα και πλατείες, δολοφονίες. Και βέβαια υπάρχει πάντα το διαδίκτυο στο οποίο έχουν πρόσβαση ακόμα και πολύ μικρά παιδιά και μέσα από το οποίο έρχονται σε επαφή με πολλών ειδών βίαιες συμπεριφορές. Όλα αυτά συνθέτουν αυτό που ονομάζω «κουλτούρα της βίας» και τα παιδιά σήμερα μεγαλώνουν μέσα σε αυτή.

Έτσι, πολλά παιδιά μοιάζουν να αντιδρούν αυτομάτως με βία. Βρίζουν, προσβάλουν, απειλούν, κακοποιούν χωρίς πιθανώς να αντιλαμβάνονται πόσο βαριές είναι οι αντιδράσεις αυτές, πόσο πληγώνουν, πόσα προβλήματα δημιουργούν. Η βια αυτή συχνά γίνεται το επίκεντρο της ζωής τους και επηρεάζει πολύ αρνητικά την ανάπτυξη τους: δημιουργεί θέματα στην κοινωνικότητά τους καταστρέφοντας τις σχέσεις τους, αναστέλλει άλλα ενδιαφέροντα, οδηγεί σε μια αρνητική θεώρηση του κόσμου που μπορεί εύκολα να καταλήξει σε κατάθλιψη. Το παιδί ή ο έφηβος που βυθίζεται στην κουλτούρα της βίας, μεγαλώνει έχοντας μια πολύ αρνητική αντίληψη και για τον εαυτό τους και για τους άλλους – και αυτός είναι ο χειρότερος τρόπος για να μεγαλώσει κάποιος.

Σε ποιο βαθμό ευθύνονται οι κοινωνικοί παράγοντες, όπως η φτώχεια ή η αποξένωση, για την εμφάνιση τέτοιων συμπεριφορών;

Κοινωνικοί παράγοντες παίζουν ασφαλώς τεράστιο ρόλο αλλά δεν νομίζω πως η φτώχεια και η κοινωνική ανισότητα ανήκουν στους παράγοντες αυτούς. Σε άλλες εποχές, λέγαμε πως παιδιά φτωχών ή «διαλυμένων» οικογενειών ενίοτε σχημάτιζαν συμμορίες και λειτουργούσαν βίαια. Ωστόσο, τα περιστατικά βίας ανηλίκων που έχουν έρθει στο φως τα τελευταία χρόνια δεν δείχνουν να συνδέονται με φτώχια. Αντίθετα, πολλά από τα βίαια περιστατικά ανάμεσα σε εφήβους συνέβησαν σε ακριβά προάστια και σε αυτά συμμετείχαν παιδιά από ιδιωτικά σχολεία.

Νομίζω πως ο βασικός κοινωνικός παράγοντας που παίζει ρόλο είναι η νοοτροπία αρνητισμού, αιώνιου θυμού και βίας που έχει μεγάλο μέρος του ελληνικού λαού. Έχω την αίσθηση πως είμαστε μια «θυμωμένη κοινωνία» - και αυτό, σε συνδυασμό με τη βία του διαδικτύου, ασφαλώς επηρεάζει την εκδήλωση βίας των παιδιών.

Ποια είναι τα σημάδια που θα πρέπει να προσέξουν οι γονείς όταν το παιδί τους εκδηλώνει βίαιες τάσεις;

Κάποια επιθετική συμπεριφορά θα έχει σίγουρα ένα παιδί και αυτό προσωπικά δεν θα το ονόμαζα «βίαιη τάση». Είναι φυσικό ένα παιδί να θυμώσει και να το εκφράσει και κάποιες φορές, επειδή δεν θα ελέγχει καλά τις αντιδράσεις του, μπορεί και να πονέσει ή να ενοχλήσει τους άλλους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο γονιός πρέπει να διδάξει με υπομονή (αυτό θα πάρει πολύ χρόνο) το παιδί να εκδηλώνει το θυμό του χωρίς βία.

Αν ένα παιδί δείχνει μόνιμα θυμωμένο, ή αντίθετα δεν δείχνει κανένα συναίσθημα, ή κάνει πράξεις που ενοχλούν τους άλλους συστηματικά ενώ παράλληλα δεν δείχνει θυμωμένο (δηλ. δείχνει ακατάλληλο συναίσθημα), τότε ίσως ο γονιός πρέπει να προβληματιστεί και να διερευνήσει περισσότερο τι βιώνει το παιδί του.

Ποιος είναι ο ρόλος της οικογένειας στην πρόληψη της βίας στα παιδιά;

Ο ρόλος της οικογένειας είναι τεράστιος: η οικογένεια διδάσκει το παιδί να διαχειρίζεται με λειτουργικό τρόπο τα συναισθήματά του (οπότε δεν έχει βίαιες συμπεριφορές) ή δεν το διδάσκει οπότε εκείνο αντιδρά με όποιον τρόπο βλέπει να αντιδρούν οι άλλοι γύρω του. Κατά τη γνώμη μου, αυτή είναι και η σπουδαιότερη πτυχή του ρόλου του γονιού: να εκπαιδεύει σταδιακά (στο διάστημα πολλών ετών προφανώς) το παιδί του να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του και να λειτουργεί καλά στις σχέσεις του με το περιβάλλον. Να δίνει στο παιδί του τα εργαλεία που χρειάζεται για να αναπτυχθεί καλά και να γίνει ένας αυτόνομος και λειτουργικός ενήλικος.

Ποιες στρατηγικές μπορούν να εφαρμόσουν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί για να βοηθήσουν τα παιδιά να εκφράζουν συναισθήματα θυμού ή απογοήτευσης με μη βίαιο τρόπο;

Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί έχουν δύο βασικούς τρόπους για να εκπαιδεύσουν τα παιδιά να εκφράζουν λειτουργικά τα συναισθήματά τους: α) την καλή σχέση μαζί τους και β) το καλό παράδειγμα που τους δίνουν. Αν οι ενήλικοι φροντίζουν να έχουν μια ουσιαστική σχέση με το παιδί, μια σχέση σεβασμού (χωρίς διαρκείς παρατηρήσεις/φωνές/απειλές), τότε το παιδί και ο έφηβος επηρεάζονται από τους ενηλίκους αυτούς, τους εμπιστεύονται, καθοδηγούνται από εκείνους. Αν δεν έχουν καλή σχέση (γιατί όλο καυγαδίζουν και απειλούν), τότε τα παιδιά κλείνονται στον εαυτό τους και λειτουργούν αντιδραστικά απέναντι στους μεγάλους, οπότε δεν ακολουθούν και τίποτα από αυτά που τους λένε.

Το άλλο εργαλείο που έχουμε στη διάθεσή μας ως γονείς και εκπαιδευτικοί είναι το καλό παράδειγμα που δίνουμε. Όταν τα παιδιά μας βλέπουν να λύνουν με ειρηνικό τρόπο τις διαφορές μας, όταν βλέπουν να εκφράζουμε με λειτουργικό τρόπο τον θυμό μας, τότε μαθαίνουν από εμάς να κάνουν το ίδιο. Προφανώς, όταν μας βλέπουν συνέχεια θυμωμένους και έτοιμους για καυγά, τότε μαθαίνουν να είναι και τα ίδια θυμωμένο και επιθετικά.

Πώς μπορεί να επηρεάσει το περιστατικό της Αλεξανδρούπολης την ψυχολογία άλλων παιδιών που μπορεί να γίνουν μάρτυρες ή να ακούσουν για αυτό το γεγονός;

Η αλήθεια είναι πως δεν γνωρίζουμε όλες τις πληροφορίες για να αξιολογήσουμε σωστά το περιστατικό αυτό. Επομένως, δεν γνωρίζω πώς θα επηρεάσει άλλα παιδιά το ίδιο το περιστατικό, αλλά η αναπαράσταση του περιστατικού από τα ΜΜΕ σίγουρα θα επηρεάσει πολύ κόσμο. Δυστυχώς, το πιθανότερο είναι ότι θα οδηγήσει σε περισσότερη καχυποψία και αρνητισμό από όσο είχαμε μέχρι τώρα. Έτσι κι αλλιώς, οι γονείς περνούν συχνά στα παιδιά μια αίσθηση ότι δεν πρέπει να εμπιστεύονται κανέναν και ότι διαρκώς κινδυνεύουν – αίσθηση η οποία δεν προστατεύει τα παιδιά, απλώς τους δημιουργεί φοβίες. Ο δικός μου φόβος είναι ότι η προβολή περιστατικών όπως αυτό θα κάνει απλώς κάποιους γονείς να δημιουργήσουν ακόμα περισσότερες φοβίες στα παιδιά τους. Έτσι, πολλά παιδιά θα καταλήξουν πιο καχύποπτα, πιο φοβισμένα, πιο αρνητικά από πριν.

Πώς μπορεί να γίνει παρέμβαση σε ένα παιδί που εκδηλώνει βίαιη συμπεριφορά για να αποφευχθεί η περαιτέρω κλιμάκωση;

Αρχικά, όταν ένα παιδί εκδηλώνει βίαιη συμπεριφορά νομίζω πως θα έπρεπε να αναρωτηθούμε γιατί συμβαίνει αυτό: είναι θυμωμένο, είναι φοβισμένο, μιμείται άλλους, προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή, προσπαθεί να ενταχθεί σε κάποια ομάδα; Δεν μπορούμε να αλλάξουμε καμία συμπεριφορά αν δεν κατανοήσουμε τα αίτια της συμπεριφοράς αυτής καθώς και τους παράγοντες που την πυροδοτούν. Ως γονείς λοιπόν, καλό θα ήταν αρχικά να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τι βιώνει το παιδί μας και τι μπορεί να κρύβεται πίσω από τη βίαιη στάση του. Επίσης, καλό θα ήταν να εξετάσουμε λίγο τη δική μας στάση και συμπεριφορά – εμείς πώς λειτουργούμε και τι παράδειγμα δίνουμε στο παιδί μας;

Η παρέμβαση μας θα εξαρτηθεί από τις απαντήσεις που θα δώσουμε στα ερωτήματα αυτά. Ίσως χρειαστεί να παρέμβουμε για να λύσουμε προβλήματα ή ανικανοποίητες ανάγκες του παιδιού που κρύβονται κάτω από την βίαιη συμπεριφορά. Ίσως επίσης χρειαστεί να αναγνωρίσουμε στο παιδί ότι και εμείς φερόμαστε βίαια και ότι έχουμε καταλάβει πως αυτή δεν είναι καλή αντίδραση και θα προσπαθήσουμε να την αλλάξουμε.

Σε κάθε περίπτωση, το σίγουρο είναι πως θα χρειαστεί να επιστρατεύσουμε κουράγιο, υπομονή, και κατανόηση – και ενίοτε ίσως χρειαστούμε τη βοήθεια ενός ειδικού. Σε τελική ανάλυση, ωστόσο, το σημαντικό είναι να πείσουμε το παιδί μας ότι η βία δεν λύνει τα προβλήματα, τα μεγαλώνει. Και να του δείξουμε καλύτερους τρόπους για να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του και να λύνει τα προβλήματά του.

Κυρία Ανδρεοπούλου, τι μπορούν να κάνουν οι αρμόδιοι φορείς για να προλαμβάνουν και να αντιμετωπίζουν τη βία μεταξύ των παιδιών στην κοινωνία μας και να μην προωθείται η κουλτούρα της βίας;

Οι αρμόδιοι φορείς μοιάζουν να πιστεύουν ότι η λύση είναι πιο αυστηρές ποινές. Ασφαλώς όταν κάποιος παραβαίνει τον νόμο πρέπει να τιμωρείται. Αλλά η τιμωρία από μόνη της δεν θα λύσει το πρόβλημα, και αυτό για τον απλό λόγο ότι πολλά παιδιά και έφηβοι που έχουν βίαιες συμπεριφορές, θέλουν να «πιαστούν»! Αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι βιντεοσκοπούν τις παραβατικές συμπεριφορές τους «καρφώνοντας» μόνοι τους τον εαυτό τους. Έχω μάλιστα την εντύπωση ότι ειδικά οι έφηβοι συχνά νιώθουν πως κάνοντας κάτι βίαιο «τιμωρούν» τους γονείς τους οι οποίοι πρακτικά θα υποστούν τις συνέπειες. Ή νιώθουν πως γίνονται «πρωταγωνιστές» ενός δράματος και η βαρετή ζωή τους γίνεται ξαφνικά συναρπαστική. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η ποινή απλώς ενισχύει την τάση για βίαιη συμπεριφορά.

Για να σταματήσει η βία των ανηλίκων πρέπει νομίζω να γίνουν δύο πράγματα: αφενός, οι ενήλικοι γύρω τους να σταματήσουν να λειτουργούν βίαια, και αφετέρου οι ανήλικοι να διδαχθούν άλλους τρόπους για να ηρεμήσουν την ψυχική τους φόρτιση, να εκφραστούν, να λύσουν τις συγκρούσεις τους. Δεδομένου ότι το πρώτο μοιάζει απίθανο να συμβεί, νομίζω πως οι αρμόδιοι φορείς θα έπρεπε να εστιάσουν στο δεύτερο: στην εκπαίδευση των ανηλίκων. Και αυτή μπορεί να γίνει μόνο μέσα στο σχολείο.

Νομίζω λοιπόν πως η μόνη λύση που θα μπορούσε να έχει πραγματικό αποτέλεσμα θα ήταν να υπάρχουν σχολικοί ψυχολόγοι σε όλα τα σχολεία, και να μπαίνουν σε κάθε τμήμα μια φορά την εβδομάδα για να εκπαιδεύσουν τα παιδιά στις απαραίτητες δεξιότητες για μια λειτουργική ζωή: διαχείριση των συναισθημάτων, ενσυναίσθηση, κριτική σκέψη, αυτοέλεγχο, ειρηνική επίλυση των συγκρούσεων. Μόνο όταν υπάρξει συστηματική και συνεχής βιωματική εκπαίδευση πάνω στις δεξιότητες αυτές, τα παιδιά και οι έφηβοι θα αρχίσουν να νιώθουν και να συμπεριφέρονται καλύτερα. Και αυτό ίσως βοηθήσει ακόμα και εμάς τους ενηλίκους να διαχειριστούμε καλύτερα τον αιώνιο θυμό μας και να φτιάξουμε όλοι μαζί μια πιο ειρηνική, πιο λειτουργική κοινωνία.

^{Η Σοφία Ανδρεοπούλου είναι ψυχολόγος-παιδοψυχολόγος και συστημική οικογενειακή θεραπεύτρια. Δουλεύει θεραπευτικά με ενήλικους, παιδιά, οικογένειες και ζευγάρια που θέλουν να βελτιώσουν τη ζωή τους ενώ το πιο πρόσφατο βιβλίο της «Εφηβεία η μεγάλη έκρηξη» είναι ένας οδηγός επιβίωσης για κάθε γονιό. Την ευχαριστούμε θερμά για τη συνέντευξη που μας παραχώρησε -η οποία και αφορά ένα τόσο ευαίσθητο θέμα.}