Νηματουργία ΝΗ.ΜΑ.: Aπό τους αργαλειούς του 1830 στα καπέλα του Dior & στο Μουσείο Μπενάκη

Έχω την τύχη να μένω κοντά στις εγκαταστάσεις του Μουσείου Μπενάκη στην οδό Πειραιώς, επομένως ποτέ δεν χάνω τις εκθέσεις τους. Μέσα σε ένα μικρό στενάκι, όμως, κάτω από το σπίτι μου, στην οδό Πολυφήμου, έβλεπα για καιρό τις κλειστές πόρτες της Νηματουργίας ΝΗ.ΜΑ. Μέντης Αντωνόπουλος με τις γκρι μεταλλικές πόρτες να με προσκαλούν να ανακαλύψω από πού τελικά έρχεται αυτός ο ήχος μηχανής, ανάμεσα στα ήσυχα σπίτια των Πετραλώνων.

Το μυστήριο για μένα λύθηκε, όταν η κυρία Βιργινία Ματσέλη, εθνολόγος στο επάγγελμα (συνταξιούχος πια), εμπνεύστρια και βασικός διοργανωτής ενός μικρού θαύματος, με καλωσόρισε ένα πρωί στην πίσω αυλή της νηματουργίας, κάτω από μία μεγάλη μουριά, δέντρο καθόλου τυχαίο, όπως μου εξήγησε, αφού μία τέτοια μουριά φυτεύτηκε και μέσα στο σχολείο της στη Νέα Κίο, όταν οι συμπατριώτες της, πρόσφυγες από την Μικρά Ασία, θέλησαν να μάθουν στα παιδιά τους να φροντίζουν τον «κουκουλόσπορο», που είχαν φέρει μαζί από τον τόπο τους, και να ξαναγεννήσουν την παραγωγή του μεταξιού, λίγο έξω από το Ναύπλιο.

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Πώς μία διακεκριμένη εθνολόγος βρέθηκε να ηγείται μίας τέτοιας προσπάθειας διάσωσης μιας παλιάς ελληνικής μεταξουργίας; «Η ιστορία ξεκινάει το 2011. Όταν ήμουν προϊσταμένη στη Διεύθυνση Νεότερου Πολιτισμού του ΥΠΠΟΑ και το γραφείο μου ήταν στην οδό Ερμού 17. Τότε όπως είναι γνωστό, η χώρα μας μπήκε στη μεγάλη οικονομική κρίση, με όλα τα άσχημα που μπορούσε αυτό να επιφέρει. Έβλεπα το ιστορικό κέντρο να αλλάζει δραματικά, να κλείνουν όλα αυτά τα μικρά μαγαζιά, τα καπελάδικα, τα μοδιστράδικα και γενικότερα το ιστορικό κέντρο να χάνει την ταυτότητα του. Έτσι ξεκίνησα να κάνω μία καταγραφή των επαγγελμάτων του ιστορικού κέντρου της Αθήνας και ειδικά των παλιότερων τεχνών, που σιγά-σιγά χάνονταν. Ανάμεσα τους ήταν και η μεταξουργία του Μέντη, κάτι που γνώριζα από παιδί και πάντα με γοήτευαν οι κλωστές και το μετάξι. Αφού τελειώνει η καταγραφή μου, μετά από περίπου δύο μήνες, περνάω από το τελευταίο του πωλητήριο στην οδό Ρόμβης και βλέπω να έχει κατεβάσει τα ρολά και να μαζεύει τα πράγματα σε κιβώτια. Χτύπησα το τζάμι και εκείνοι μου απάντησαν πως πτώχευσαν και περίμεναν απλώς να πετάξουν όλο το εμπόρευμα που είχε μείνει. Τότε τους ζήτησα να μου δώσουν μία εβδομάδα καιρό, λέγοντας τους πως όλα αυτά είναι κομμάτι της ιστορία μας και δεν γίνεται να κλείσουν». Η κυρία Ματσέλη έφυγε, έχοντας τελικά δύο εβδομάδες καιρό στην διάθεση της, όπως μου είπε, και την απόλυτη βεβαιότητα του τότε ιδιοκτήτη, ότι δεν θα καταφέρει τίποτα.

«Φαίνεται πως η όλη ιστορία, εκτός από το δικό μου πάθος, είχε και τύχη! Όντας καλεσμένη σε μία στενή μου φίλη, η ίδια ανέλαβε να γίνει χορηγός, για να μην χαθεί αυτό το τελευταίο εργαστήριο μεταξουργίας. Εγώ ανέλαβα φυσικά από την πλευρά μου την διεκπεραίωση της όλης διαδικασίας, και η πρώτη σκέψη μου ήταν ότι όλο αυτό θα έπρεπε να γίνει ένα μουσείο, που θα προσαρτηθεί σε ένα άλλο μεγάλο μουσείο της χώρας. Στο πιο μεγάλο και διαχρονικό μουσείο της χώρας, το Μουσείο Μπενάκη. Βρίσκω, λοιπόν, τον χαρισματικό Άγγελο Δεληβοριά (τότε διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη), του κάνω την πρόταση, αλλά είναι πολύ διστακτικός, γιατί το ίδιο το μουσείο περνάει μία μεγάλη κρίση το 2011 με 2012. Τότε, λοιπόν, έθεσα κάποιους όρους: ότι δεν θα είναι ένα μουσείο νεκρό, αλλά ένα χώρος πολυπρόσωπος, ένας χώρος που θα διατηρήσει το μουσειακό του χαρακτήρα, αλλά θα πάει την τέχνη της μεταξουργίας σε νεότερες γενιές και θα συνεχίσει παράλληλα να παράγει. Έτσι θα ήταν βιώσιμο, δουλεύοντας για να κερδίσει την ζωή του. Έτσι και έγινε Επαναπροσλήφθηκαν από το μουσείο όλοι οι απολυμένοι υπάλληλοι και αυτή ήταν η αρχή».

«Ο χώρος στην Πολυφήμου ήταν το τελευταίο εργαστήριο του Μέντη και ξεκινήσαμε μέσα σε οκτώ μήνες να φτιαχτεί εκ νέου το κτίριο. Τον Δεκέμβριο του 2012 κάναμε κιόλας τα εγκαίνια,» μου είπε περιγράφοντας μου τον αγώνα να συντηρηθούν και να πάρουν ξανά ζωή όλα αυτά τα παλιά μηχανήματα, που παρέμεναν ανέγγιχτα για χρόνια. Με τη συμβολή των παλιών μηχανικών και το δικό της πείσμα να αναστήσει την ελληνική μεταξουργία, οι μηχανές άρχισαν και πάλι μία προς μία να ηχούν.

«Εκείνη την εποχή και μία άλλη μεταξουργία, πολύ ενδιαφέρουσα και παλιότερη από τον Μέντη, εμφανίστηκε μπροστά μας. Πρόκειται για την μεταξουργία του Αντωνόπουλου με ιστορία από το 1830. Η μαμά και η κόρη της οικογένειας ήρθαν σε εμάς και μας είπαν πως ήθελαν να δωρίσουν και τη δική τους μεταξουργία στο μουσείο, που βρισκόταν τότε στην οδό Σπύρου Πάτση. Έτσι ξαναμπήκα πάλι στα βαθιά, προκειμένου να καταγράψω όλη τη συλλογή και αυτή η νέα δωρεά προστέθηκε στο μουσείο». Ανάμεσα στα μηχανήματα που ανακαλύφθηκαν στη μεταξουργία του Αντωνόπουλου, υπήρξαν και δύο πολύ σημαντικά ευρήματα, δύο αργαλειοί για ζακάρ, που χρονολογούνται από το 1838. «Καθαρίζοντας τους αργαλειούς αυτούς βρήκαμε επάνω τις σφραγίδες του από το "Maison Marie"». Πρόκειται για δύο αυθεντικούς αργαλειούς του Joseph Marie Jacquard, του εφευρέτη του αυτόματου αργαλειού, που εκτός από τη μεγάλη σπουδαιότητα του ως κατασκευή, αποτέλεσε και την πρώτη λογική μηχανή, η οποία μπορούσε να αποθηκεύσει ένα σχέδιο με μία αλληλουχία οπών πάνω σε κάρτες. Χωρίς να το γνωρίζει, εφηύρε ένα πρώιμο είδος υπολογιστή, αφού σε αυτόν χρωστάμε την δημιουργία του πρώτου υπολογιστή IBM. Αυτός ο μετασχηματισμός της πληροφορίας του σχεδίου σε οπές πάνω σε διάτρητες κάρτες, αποτελεί ουσιαστικά και μία από τις πρώτες μορφές προγραμματισμού και είναι κάτι που εκείνη την εποχή το έκαναν εκπαιδευμένοι εργάτες, οι οποίοι στην ουσία ήταν και οι πρώτοι προγραμματιστές της ιστορίας.

01

04

«Τα πρώτα χρόνια ο κόσμος δεν γνώριζε το χώρο, ήταν βέβαια και τα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Σιγά σιγά, όμως, κάνοντας διάφορες δράσεις, αρχίσαμε να γινόμαστε πιο εξωστρεφείς, περίπου το 2015», μας είπε περιγράφοντας όλες εκείνες τις δράσεις και τα εργαστήρια που στήθηκαν στο μικροσκοπικό στενό της Πολυφήμου 6, μέχρι να αρχίσουν να φτάνουν στην πόρτα τους τα μεγαλύτερα luxury brands της χώρας, αλλά και του πλανήτη με αποκορύφωμα τη συνεργασία τους με τον Dior, για την Resort 2021 συλλογή του οίκου που παρουσιάστηκε στο Καλλιμάρμαρο στάδιο και ήταν αφιερωμένη στη συμπλήρωση των 200 χρόνων από την ελληνική επανάσταση. Μία συνεργασία, που όπως μας είπε η κυρία Βιργινία, συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Πιο πρόσφατο είναι το collaboration της ΝΗ.ΜΑ. με το νέο ελληνικό brand KIOHNE και τις σχεδιάστριες Λυδία Βουσβούνη και Αμέλια Θεοδωροπούλου.

Τρέσες, κρόσσια, πολύχρωμα μοτίφ και χειροποίητα διακοσμητικά μπλέκονται μέσα σε ένα χώρο, που παίζει τη δική του μουσική. Χρώματα, βαφές, υφές, πλεξίματα και δημιουργικότητα κάνουν τον κύκλο του μεταξιού ακόμη πιο εντυπωσιακό και όμορφο στα μάτια του επισκέπτη. Οι αδελφές Μαρία και Κατερίνα Γιαννοπούλου βρίσκονται εκεί σκυμμένες πάνω από τον πάγκο τους να κάνουν τους πιο περίτεχνους κόμπους, χρησιμοποιώντας μόνο τα επιδέξια χέρια τους και θυμίζοντας μας πως η υπομονή είναι μεγάλη αρετή και τέχνη. Πιο πέρα ο κύριος Σπύρος Βούλγαρης, κλωστοϋφαντουργός-μηχανικός, βρίσκεται εκεί, προκειμένου να διασφαλίσει την εύρυθμη λειτουργία των παλιών μηχανημάτων, αφού όπως μου λέει, το δικό τους αποτέλεσμα είναι μοναδικό. Όσο γρήγορα και αν αποδώσει το ίδιο σχέδιο μια σύγχρονη μηχανή, εκείνος θα ξέρει ότι το χέρι του τεχνίτη και δημιουργού είναι αυτό που χαρίζει τη μαγεία της μοναδικότητας.

Στα επόμενα σχέδια της ΝΗ.ΜΑ. είναι η άμεση λειτουργία του τρίτου της χώρου στην οδό Φυλασίων, όπου θα μας περιμένουν τα νέα σεμινάρια κλωστοϋφαντουργίας και βαφής, εκπαιδευτικά προγράμματα, αλλά και η ολοκλήρωση ενός πολύ ιδιαίτερου project με την δημιουργία ενός χώρου με φυτικές βαφές, την «αυλή του Πολύφημου με τα βαφικά φυτά», όπως μας την είπε η κυρία Βιργινία, στο στενό δρομάκι έξω από την βιοτεχνία, που πρόκειται να πεζοδρομηθεί και να γεννήσει την νέα βιώσιμη πρώτη ύλη για τις βαφές της ΝΗ.ΜΑ. «Αυτός ο χώρος έχει πολλούς ρόλους. Έχει τον ρόλο να διατηρήσει και να αξιοποιήσει τις τεχνικές μεταξουργίας, που είναι μία πραγματικά καινοτόμος πρωτοβουλία του Μουσείου Μπενάκη, που θεωρώ ότι δεν έχει γίνει σε άλλες χώρες. Ένα μουσείο δηλαδή να αναλαμβάνει την διάσωση και την προβολή του πολιτισμού της τεχνολογίας».

Τι είναι αυτό, όμως, που γέννησε μέσα της τη δύναμη να ηγηθεί μίας τόσο μεγάλης πρωτοβουλίας, καταβάλλοντας προσωπικό χρόνο, κόπο και προσπάθεια μέχρι και σήμερα; Είναι ο πλούτος της ελληνικής παράδοσης, το χρέος στις επόμενες γενιές ή το «νήμα», που όπως λέει η κυρία Βιργινία πολλές φορές είναι από πίσω μας και «μπορεί να το κρατάμε χωρίς καν να το αισθανόμαστε ή να το βλέπουμε και αυτό θα μας οδηγήσει μια μέρα κάπου»; Η ίδια, κόρη Μικρασιατών από την Κίο της Προύσας, δεν γνώρισε, όπως μου είπε, τους προπαππούδες της που ήταν μεταξουργοί και έκαναν εξαγωγές μέχρι και στην Μασσαλία. Δεν θα ξεχάσει, όμως, ποτέ την ιστορία της κυρίας Κατίνας, της επιστάτισσας του σχολείου, που έφτασε πρόσφυγας στα έλη της Αργολίδας και μέσα στην δίνη της καταστροφής έσωσε μόνο ένα άσπρο σακουλάκι που κρέμασε στον κόρφο της, έχοντας μέσα κουκουλόσπορο. Κατάφερε τελικά να φτιάξει το δικό της κουκουλόσπιτο, μέσα στο σχολείο όπου εργαζόταν, μαθαίνοντας στα παιδιά να ακούνε την μουσική των μεταξοσκώληκων. «Με αυτόν τον τρόπο θα διηγούμαι στα παιδιά την ιστορία και τη ζωή των παππούδων τους, στη Μικρασία,» έλεγε.

Δες εδώ ολόκληρο το αφιέρωμα του Queen.gr