Δεν είναι η έκτη αίσθηση: Πώς ένα σφάλμα σκέψης οδηγεί ορισμένους ανθρώπους να βλέπουν φαντάσματα

Η πίστη στο παραφυσικό παραμένει κεντρικό κομμάτι της σύγχρονης κουλτούρας. Κοινωνικοί επιστήμονες ορίζουν ως «παραφυσικό» ό,τι αντιβαίνει στην επιστημονική κατανόηση του κόσμου και στις κυρίαρχες θρησκευτικές πεποιθήσεις (Bader et al., 2010). Αυτό περιλαμβάνει μια ποικιλία φαινομένων, όπως ψυχικές δυνάμεις, νεράιδες ή την επιρροή των άστρων στις ανθρώπινες υποθέσεις.

Σύμφωνα με δημοσκοπήσεις, η πίστη σε παραφυσικά φαινόμενα δεν είναι σπάνια. Για παράδειγμα, το 36% των Αμερικανών δηλώνει ότι πιστεύει σε φαντάσματα, ενώ πάνω από το 20% πιστεύει στη μαγεία ή στα ξόρκια (Ipsos, 2021). Αυτή η ευρέως διαδεδομένη πίστη είναι εντυπωσιακή, ιδιαίτερα επειδή δεν υπάρχουν πειστικές αποδείξεις για την ύπαρξη παραφυσικών φαινομένων (βλ. Markovsky, 2023). Αντίθετα, έρευνες δείχνουν ότι τα φαινόμενα που θεωρούνται παραφυσικά συνήθως οφείλονται σε υποκειμενικές εμπειρίες, τεχνικά σφάλματα ή παρερμηνείες (Radford, 2010). Γιατί, λοιπόν, ορισμένοι άνθρωποι ερμηνεύουν αυτές τις εμπειρίες ως παραφυσικές ενώ άλλοι όχι;

Αντίληψη και κατηγοριοποίηση

Πολλοί ερευνητές έχουν ασχοληθεί με αυτό το ζήτημα, και μία πιθανή εξήγηση σχετίζεται με το πώς οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και κατηγοριοποιούν τον κόσμο. Από μικρή ηλικία, τα παιδιά αποκτούν «βασικές γνώσεις» για τις κατηγορίες των πραγμάτων γύρω τους (Wellman and Gelman, 1998). Μαθαίνουν να ξεχωρίζουν φυσικά αντικείμενα από διανοητικά φαινόμενα και έμψυχα από άψυχα. Για παράδειγμα, οι σκέψεις δεν έχουν σχήμα, ενώ τα φυσικά αντικείμενα έχουν. Τα άψυχα πράγματα δεν κινούνται από μόνα τους, ενώ τα έμψυχα μπορούν.

Δεδομένης της σημασίας αυτής της γνώσης, ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι μπορεί να υπάρχει σύνδεση μεταξύ της κατανόησης των κατηγοριών και της τάσης κάποιου να πιστεύει σε παραφυσικά φαινόμενα. Συγκεκριμένα, η έννοια της «οντολογικής σύγχυσης»—η τάση να μπερδεύει κάποιος κατηγορίες—μπορεί να εξηγήσει τέτοιες πεποιθήσεις (Lindeman and Aarnio, 2007).

Η οντολογική σύγχυση συμβαίνει όταν κάποιος αποδίδει χαρακτηριστικά μιας κατηγορίας σε μια άλλη. Για παράδειγμα, μπορεί να αποδώσει έμψυχα χαρακτηριστικά σε άψυχα αντικείμενα ή να αντιληφθεί φυσικές ιδιότητες σε διανοητικά φαινόμενα. Αυτές οι παρερμηνείες αντιστοιχούν σε πολλές εμπειρίες που οι άνθρωποι θεωρούν υπερφυσικές. Για παράδειγμα, ένα άτομο μπορεί να αποδώσει τον φόβο του σε μια εξωτερική, υπερφυσική δύναμη, όπως όταν νιώθει φόβο σε ένα νεκροταφείο και το αποδίδει σε μια ψυχική παρουσία (Debies-Carl, 2023). Άλλες περιπτώσεις περιλαμβάνουν την απονομή συνείδησης σε «καταραμένα» αντικείμενα ή την απόδοση μιας κακής τύχης σε υπερφυσικές δυνάμεις.

Επιστημονικές μελέτες και συμπεράσματα

Πολλές μελέτες έχουν προσπαθήσει να εξετάσουν τη σχέση μεταξύ οντολογικής σύγχυσης και παραφυσικής πίστης. Αν και τα αποτελέσματα παρουσιάζουν ποικιλία, το γενικό συμπέρασμα είναι σαφές: άτομα με μεγαλύτερη οντολογική σύγχυση είναι πιο πιθανό να πιστεύουν στο παραφυσικό. Αυτή η συσχέτιση εντοπίζεται σε διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες, υποδεικνύοντας ότι δεν οφείλεται αποκλειστικά σε πολιτισμικές επιρροές, αλλά ίσως σε κάτι πιο θεμελιώδες στην ανθρώπινη ψυχολογία.

Τα ευρήματα αυτής της μελέτης προσφέρουν ενδιαφέροντα στοιχεία, αλλά ανοίγουν επίσης νέες προοπτικές για περαιτέρω έρευνα. Πρώτον, η ποικιλία στη δύναμη της συσχέτισης υποδεικνύει την ύπαρξη άλλων παραγόντων που ακόμα δεν έχουν ταυτοποιηθεί. Δεύτερον, τα αποτελέσματα δείχνουν την ανάγκη για περαιτέρω διαπολιτισμική έρευνα, με ιδιαίτερη έμφαση στην εγκυρότητα των μετρήσεων σε διαφορετικές χώρες και γλώσσες.

Παρά τις ανοιχτές ερωτήσεις, τα ευρήματα αναδεικνύουν έναν συναρπαστικό σύνδεσμο μεταξύ του τρόπου που σκεφτόμαστε και των πραγμάτων στα οποία πιστεύουμε. Επίσης, υποδηλώνουν ότι ο πολιτισμός και άλλοι κοινωνικοί παράγοντες ενδέχεται να τροποποιούν αυτή τη σχέση. Συνεπώς, η περαιτέρω διερεύνηση θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέες γνώσεις για το πώς μπορούμε να ενισχύσουμε την κριτική σκέψη και να προστατευτούμε από αβάσιμες πεποιθήσεις.