Το παράδοξο του τραύματος, η λάθος επιλογή της αποφυγής και το απλό παράδειγμα με τη μπάλα παραλίας

Σύμφωνα με ειδικούς και όσα διαβάζουμε στο Psychology Today, η διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD) περιλαμβάνει τέσσερις βασικές κατηγορίες συμπτωμάτων: παρεμβολές (αναβιώσεις), υπερεγρήγορση, αρνητικές αλλαγές στη διάθεση και τη σκέψη, και αποφυγή. Η αποφυγή, αν και φυσιολογική ως αντίδραση, θεωρείται από τους ειδικούς η πιο παράδοξη. Είναι απόλυτα κατανοητό να θέλεις να αποφύγεις τις τραυματικές αναμνήσεις που εισβάλλουν στην καθημερινότητά σου, σε κάνουν να νιώθεις συνεχώς σε επιφυλακή και μειώνουν τη διάθεση και τις σκέψεις σου. Όμως, οι έρευνες δείχνουν ότι η συνεχής αποφυγή μπορεί να οδηγήσει σε εντονότερα συμπτώματα PTSD με την πάροδο του χρόνου. Ας δούμε γιατί.

Η εκπαίδευση στον φόβο και τα ερεθίσματα

Ο καθένας μας διαθέτει ένα εσωτερικό «σύστημα συναγερμού», που ενεργοποιείται όταν ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται κάποια απειλή στο περιβάλλον. Όταν αυτό συμβαίνει, το συμπαθητικό νευρικό σύστημα κυριαρχεί, ενεργοποιώντας τη γνωστή αντίδραση «μάχης, φυγής ή παγώματος». Αυτό αυξάνει τον καρδιακό ρυθμό και επιταχύνει την αναπνοή, καθώς το σώμα προετοιμάζεται να ανταποκριθεί σε μια πιθανή απειλή.

Σε άτομα με PTSD, η εκπαίδευση στον φόβο μπορεί να κάνει το σύστημα συναγερμού να ενεργοποιείται ακόμη και σε καταστάσεις που δεν είναι πραγματικά επικίνδυνες. Έτσι, κάτι ουδέτερο γίνεται «ερέθισμα» για αντίδραση άγχους, επειδή έχει συνδεθεί νοητικά με ένα τραυματικό γεγονός. Οποιοδήποτε στοιχείο του περιβάλλοντος μπορεί να προκαλέσει αυτή την αντίδραση: ένας συγκεκριμένος τόπος, ένας ήχος, μια μυρωδιά ή ακόμα και ένα αντικείμενο. Ωστόσο, αυτά τα ερεθίσματα δεν είναι πραγματικά επικίνδυνα. Για παράδειγμα, βλέποντας μια σκηνή αυτοκινητιστικού ατυχήματος στην τηλεόραση, δεν κινδυνεύεις από ατύχημα. Παρ’ όλα αυτά, το μυαλό και το σώμα σου μπορεί να αντιδράσουν σαν να ήταν η απειλή άμεση και πραγματική.

Αποφυγή, διαφυγή και συμπεριφορές ασφαλείας

Πολλοί άνθρωποι με PTSD προσπαθούν να αποφύγουν ή να ξεφύγουν από τέτοια ερεθίσματα. Οι «συμπεριφορές αποφυγής» περιλαμβάνουν στρατηγικές αποφυγής της τραυματικής δυσφορίας γενικότερα. Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να αποφεύγει να καθίσει στη θέση του συνοδηγού για να νιώθει τον έλεγχο της κατάστασης ή να αποφεύγει τα πολυσύχναστα μέρη για να αποφύγει το απρόβλεπτο πλήθος. Οι «συμπεριφορές διαφυγής» είναι οι ενέργειες που γίνονται για να τερματιστεί η δυσφορία που έχει ήδη ξεκινήσει, όπως το να ζητήσεις από κάποιον να σταματήσει το αυτοκίνητο ή να εγκαταλείψεις το καλάθι στο σούπερ μάρκετ επειδή ο χώρος έγινε πολυσύχναστος.

Οι «συμπεριφορές ασφαλείας» αφορούν δράσεις που σκοπό έχουν να σε προστατέψουν από μια τραυματική συναισθηματική αντίδραση, συνήθως φόβου. Αυτές οι συμπεριφορές, όμως, γίνονται συχνά σε υπερβολικό βαθμό. Για παράδειγμα, αντί να ελέγξεις την κλειδαριά μία φορά πριν κοιμηθείς, μπορεί να την ελέγχεις επανειλημμένα, ή μπορεί να τηλεφωνείς συνεχώς σε κάποιον για να βεβαιωθείς ότι είναι καλά. Αν και μπορεί να σε καθησυχάσουν προσωρινά, δεν σου προσφέρουν πραγματική ασφάλεια και συχνά ενισχύουν την αίσθηση ανασφάλειας.

Γιατί η αποφυγή αποτελεί πρόβλημα;

Η αποφυγή, η διαφυγή και οι συμπεριφορές ασφαλείας δημιουργούν προβλήματα για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι δυσκολεύουν το να ζεις τη ζωή που επιθυμείς. Όταν οργανώνεις την καθημερινότητά σου γύρω από την αποφυγή ερεθισμάτων, δυσκολεύεσαι να νιώσεις πραγματικά ελεύθερος. Ζητώντας επίσης από τα αγαπημένα σου πρόσωπα να συμμορφώνονται με τις συμπεριφορές ασφαλείας σου, ίσως να τα κάνεις να νιώθουν παγιδευμένα, πράγμα που μπορεί να επηρεάσει τις σχέσεις σας.

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι αυτές οι συμπεριφορές ενισχύουν διανοητικά την ιδέα ότι τα ερεθίσματα είναι πραγματικά επικίνδυνα. Κάθε φορά που επιλέγεις την αποφυγή, την διαφυγή ή τη συμπεριφορά ασφαλείας, το άγχος φεύγει προσωρινά. Αλλά αυτή η προσωρινή ανακούφιση οδηγεί σε ενίσχυση της ανησυχίας, μέχρι που νιώθεις ότι πρέπει να επαναλάβεις αυτές τις συμπεριφορές για να ανακουφιστείς ξανά. Έτσι, δεν δίνεται η ευκαιρία στον εγκέφαλο να μάθει ότι τίποτα κακό δεν θα συμβεί αν δεν τις ακολουθήσεις.

Η αναλογία με την μπάλα της παραλίας

Μια συχνή αναλογία είναι ότι το τραύμα μοιάζει με μια γυαλιστερή πλαστική μπάλα θαλάσσης, φουσκωμένη και στηριγμένη στην επιφάνεια του νερού. Μπορείς, αν χρησιμοποιήσεις όλη σου τη δύναμη, να την κρατήσεις κάτω από το νερό για λίγο. Όμως, όσο προσπαθείς να την υποτάξεις, κάποια στιγμή θα κουραστείς ή θα σε αποσπάσει κάτι, και τότε η μπάλα θα αναπηδήσει με δύναμη στην επιφάνεια, σαν να «εκδικείται» την προσπάθεια συγκράτησής της.

Αυτό μοιάζει με την αποφυγή των τραυματικών αναμνήσεων. Ναι, μερικές φορές μπορείς να αποφύγεις βραχυπρόθεσμα τις αναμνήσεις, αποσπώντας την προσοχή σου με δουλειά ή κοινωνικές δραστηριότητες. Ωστόσο, η αποφυγή δεν είναι βιώσιμη μακροπρόθεσμα, καθώς οι αναμνήσεις και τα ερεθίσματα θα αναδυθούν τελικά.

Ανάρρωση από το PTSD

Τα καλά νέα είναι ότι υπάρχουν αποτελεσματικές θεραπείες για το PTSD που δεν στηρίζονται στην αποφυγή. Τρεις ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις που αναφέρονται ως οι πιο αποτελεσματικές είναι:

Παρατεταμένη Έκθεση (PE), που σε βοηθά να προσεγγίζεις σταδιακά τις τραυματικές αναμνήσεις, αποκαθιστώντας την αυτοπεποίθηση.

Γνωστική Επεξεργασία (CPT), που σε διδάσκει να αλλάζεις ενοχλητικές σκέψεις και πεποιθήσεις που σχετίζονται με το τραύμα.

Απευαισθητοποίηση και Επανεπεξεργασία μέσω Κινητικών Οφθαλμικών Κινήσεων (EMDR), που σε βοηθά να επεξεργαστείς συναισθηματικά το τραύμα.

Οι θεραπείες αυτές, όπως προτείνουν οι ειδικοί, σε καθοδηγούν ώστε να αφήσεις τη μεταφορά της μπάλας της παραλίας στην επιφάνεια. Καθώς επιπλέει, μπορείς να επεξεργαστείς την τραυματική ανάμνηση, και αυτή χάνει τη δύναμη να αναδύεται απροειδοποίητα. Η ανάμνηση μπορεί ακόμα να υπάρχει, αλλά χωρίς την ισχύ να διακόπτει και να επηρεάζει την καθημερινότητά σου. Αυτό επιτρέπει την ανάπτυξη, την εξέλιξη και την πραγματική ελευθερία.