Δρόμος από μάλαμα: Τρεις αργυροτεχνίτες ξετυλίγουν το νήμα της ξακουστής λαϊκής τέχνης των Ιωαννίνων

Αυτή είναι η ταμπέλα που υποδέχεται τους ταξιδιώτες στην είσοδο των Ιωαννίνων. Έχοντας περάσει εκεί τα φοιτητικά μου χρόνια, θυμάμαι να παίρνουμε τον δρόμο για την οδό Αβέρωφ, όταν ήμασταν ακόμα καινούργιοι στην πόλη, για να φτάσουμε στο μαγευτικό παραλίμνιο, περνώντας από όλα εκείνα τα παραδοσιακά κοσμηματοπωλεία της πόλης, με τα σκοτεινά, ατμοσφαιρικά εργαστήρια και τις μικρές βιτρίνες, που μου άνοιξαν τότε έναν νέο κόσμο αισθητικής. Η ίδια η πόλη μοιάζει να έχει επιλέξει την τέχνη της ασημουργίας για να προσδιοριστεί, αφού η παράδοση της αργυροχοϊκής δραστηριότητας στην περιοχή κρατά εδώ και αιώνες και συνεχίζει να απασχολεί τον τόπο μέχρι και σήμερα. Η αργυροτεχνία συνδέεται άρρηκτα με την παράδοση και την πολιτιστική κληρονομιά των Ιωαννίνων και της Ηπείρου ευρύτερα, ενώ το ασήμι δουλεύεται στα Ιωάννινα από τους υστεροβυζαντινούς χρόνους, και σήμερα βρίσκεται ακόμα σε περίοπτη θέση για τους ανθρώπους της πόλης.

Μία μέρα στο Μουσείο Κοσμήματος Ηλία Λαλαούνη είναι μία διαδρομή στην παγκόσμια ιστορία τέχνης

Έχοντας γνωρίσει ένδοξες εποχές, αφού από τα Ιωάννινα ξεκίνησαν κορυφαίοι καλλιτέχνες του είδους (βλέπε Σωτήριος Βούλγαρης), η πόλη συνεχίζει μέχρι να έχει άξιους εκπροσώπους αργυροτεχνίτες που ασκούν τις ξεχασμένες τέχνες του ασημιού μέσα στα εργαστήριά τους και ελπίζουν στη διάσωση αυτής της μαστορικής τέχνης, που δεν πρέπει να σβήσει, όπως τόσες ακόμα παραδοσιακές τεχνικές της Ελλάδας, που δυστυχώς έχουμε την ευκαιρία να θαυμάζουμε τώρα πια μόνο σε μουσεία. Ένα αφιέρωμα, λοιπόν, για το κόσμημα δεν θα μπορούσε παρά να μιλήσει με τους ανθρώπους αυτούς και να μας θυμίσει και πάλι τη συζήτηση γύρω από το αισθητικό «θαύμα» που συντελέστηκε στην πόλη και το μικρό, ορεινό χωριό των Καλαρρυτών από τον 18ο αιώνα και μετά.

ΚΕ.ΠΑ.ΒΙ.: Το βιοτεχνικό κέντρο που ανέλαβε τη διάσωση της λαϊκής τέχνης.

Τα τελευταία 20 χρόνια λειτουργεί στα Ιωάννινα το Κέντρο Παραδοσιακής Βιοτεχνίας Ιωαννίνων (ΚΕ.ΠΑ.Β.Ι. Α.Ε.), στην οδό Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, δίπλα στην λίμνη Παμβώτιδα και αποτελεί μάλιστα ένα από τα μεγαλύτερα οικοδομήματα της πόλης με έκταση που φτάνει περίπου τα 10.000 τ.μ. Το κέντρο αποτελείται από εργαστήρια αργυροχοΐας και ο σκοπός του είναι η ανάπτυξη των εργαστηρίων αργυροχοΐας αλλά και η προβολή και η ανάδειξη της ίδιας της τέχνης και των προϊόντων της σε όλο τον κόσμο. Στο συγκρότημα εκτός από τα εργαστήρια αργυροχοΐας βρίσκεται και ο κεντρικός εκθεσιακός χώρος των προϊόντων αργυροχοΐας και ένα κατάστημα πωλήσεων, το οποίο μάλιστα αποτελεί το μεγαλύτερο στην Ελλάδα και προμηθεύεται τα προϊόντα του, αποκλειστικά από τους ίδιους τους τεχνίτες του ΚΕ.ΠΑ.Β.Ι..

«Η γιαννιώτικη αργυροχοΐα αποτελεί μια πολιτισμική δραστηριότητα και συνάμα ένα λαογραφικό φαινόμενο, αφού συνδυάζει την χειρωνακτική βιοποριστική εργασία με την υψηλή αισθητική και την άρτια καλλιτεχνική δημιουργία στο πέρασμα των αιώνων,» θα μου πει ο κύριος Χρήστος Δημητρίου, διευθυντής του KE.ΠΑ.ΒΙ. σε επικοινωνία που είχα μαζί του. «Αυτή η παράμετρος, επιτρέπει στην αργυροχοϊκή δραστηριότητα να θεωρείται μία ολοκληρωμένη μορφή τέχνης και να συγκαταλέγεται στις λαϊκές τέχνες. Η συμβολή, μάλιστα, στη μελέτη της ιστορίας και της μνήμης του κόσμου της εργασίας των ασημουργών της πόλης διαχρονικά, αναδεικνύει τους ασημουργούς ως δρώντα κοινωνικά υποκείμενα, που μέσω κοινωνικών και πολιτισμικών πρακτικών, συγκροτούν την ταυτότητά τους, τις σχέσεις, τις συγκρούσεις, τα πεδία εξουσίας, και διαμορφώνουν ξεχωριστές αντιλήψεις, στρατηγικές προσαρμογής και ένταξης στον σύγχρονο κόσμο της οικονομίας της αγοράς,» θα μου εξηγήσει, καθώς μιλάμε για την βαθιά ιστορία της αργυροτεχνίας και το πόσο δεμένη είναι με τη ζωή και τα ήθη των ανθρώπων της περιοχής.

Σήμερα, στα Γιάννενα υπάρχουν πολλά εργαστήρια, αρκετά εξ' αυτών στο ΚΕ.ΠΑ.Β.Ι. που εξακολουθούν να παράγουν χειροποίητα έργα τέχνης με παραδοσιακές τεχνικές όπως είναι η ενότητα χύτευσης αντικειμένων με την τεχνική του χαμένου κεριού, η ενότητα συρματερά με την τεχνική Filigree και πολλές ακόμη σπάνιες τεχνικές. «Ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα σημεία του συγκροτήματος για το κοινό, που μπορεί να επισκεφθεί κανονικά το ΚΕ.ΠΑ.ΒΙ. και να γνωρίσει το έργο του είναι η διαδραστική αίθουσα της Ιστορίας της τέχνης της Γιαννιώτικης Αργυροχοΐας, όπου ο επισκέπτης έχει την δυνατότητα μέσω των ξεναγήσεων που πραγματοποιούνται από εμάς, βιντεο-
παρουσιάσεων, ζωντανών παρουσιάσεων κατασκευής χειροποίητων κοσμημάτων και
σκευών όπως η χύτευση στο χώμα κ.α., να απολαύσει την επίσκεψή του και να μάθει
περισσότερα για την διαβόητη Γιαννιώτικη Τέχνη της Αργυροχοΐας,» μου λέει ο κύριος Δημητρίου, καθώς ολοκληρώνουμε τη συζήτησή μας, δίνοντάς μας άλλο έναν καλό λόγο να βρεθούμε στα όμορφα Γιάννενα και να μυηθούμε στην τέχνη της πόλης.

3 ασημουργοί μιλάνε στο Queen.gr για την παραδοσιακή τέχνη που συναντά τη σύγχρονη δημιουργία.

Ο κύριος Λάμπρος Γκόλας ήρθε σε επαφή με το κόσμημα και τη γιαννιώτικη ασημουργία από πολύ νεαρή ηλικία. «Ακολούθησα σπουδές στη Δημόσια Σχολή Αργυροχοΐας και μαθήτευσα δίπλα στους πιο γνωστούς "μάστορες" της πόλης,» θα μου πει, ενώ ο ενθουσιασμός στη φωνή του προδίδει έναν άνθρωπο με ιδιαίτερη αγάπη για αυτό που κάνει. «Από μικρός έμαθα την τεχνική του φιλιγκράν ή αλλιώς συρματερή, την καρφωτική, τη χαρακτική και άλλες τεχνικές. Ίδρυσα τη δική μου εταιρία το 1991 και το 2005 έγινα μέλος του ΚΕ.ΠΑ.ΒΙ., όπου σήμερα στεγάζεται και το εργαστήριο μου.

Τι τον έκανε, όμως, να ακολουθήσει αυτή την πορεία, κάνοντας επάγγελμά του μία κατά πολλούς σχεδόν εξαφανισμένη μαστορική τέχνη; «Καταρχήν η αγάπη μου για την τέχνη της ασημουργίας. Είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρον και άκρως δημιουργικό να έχεις μια άμορφη μάζα ασημιού στα χέρια σου και στο τέλος της ημέρας να κρατάς ένα κόσμημα που θα κοσμήσει βιτρίνες, που θα χαριστεί ως ενθύμιο, που θα ταξιδέψει στην άλλη άκρη του κόσμου και θα φτιάξει του δική του ιστορία. Σε όλα τα κοσμήματα εξακολουθώ να εφαρμόζω διάφορες παραδοσιακές τεχνικές ανάλογα και με το είδος του κοσμήματος όπως τη συρματερή ή φιλιγκράν, την καρφωτική, τη χαρακτική, προκειμένου το τελικό προϊόν να μην είναι βιομηχανοποιημένο και να έχει τα χαρακτηριστικά του χειροποίητου και επομένως ενός μοναδικού κοσμήματος».

Καθώς, όμως, τα χρόνια περνάνε και όσο τα βιομηχανοποιημένα κοσμήματα έχουν πάρει τη θέση του χειροποίητο ο κύριος Γκόλας μου μίλησε για το μέλλον της τέχνης του και την ανάγκη η πολιτεία να δράσει για τη διάσωσή της. «Δυστυχώς δεν είμαι καθόλου αισιόδοξος, αφού η εξέλιξη της αργυροτεχνίας βασίζεται αποκλειστικά στην ιδιωτική βούληση, χωρίς καμία ουσιαστική υποστήριξη από τους πολιτειακούς θεσμούς που θα έπρεπε να προάγει την τέχνη της ασημουργίας και να την προωθεί καταρχήν ως πολιτιστικό προϊόν και μετέπειτα ως τουριστικό. Συνδυαστικά με την εισαγωγή βιομηχανοποιημένων κοσμημάτων αμφιβόλου ποιότητας ο ανταγωνισμός είναι μεγάλος και πολύ δύσκολα ένας εμποροβιοτέχνης θα μπορέσει στο μέλλον να επιβιώσει στο χώρο. Η τέχνη της ασημουργίας έχει προοπτικές να ανθίσει και να διαδοθεί σε όλη την Ελλάδα αρκεί να υπάρξει μια στρατηγική, ώστε να καθιερωθεί ως μνημείο πολιτιστικής κληρονομίας και το ελληνικό κόσμημα να αποατήσει ταυτότητα και μοναδικότητα παγκόσμιου βεληνεκούς, όπως του αξίζει».

01

07

Λάμπρος Γκόλας, «Byzantium Spirits by Lampros Golas» Λεωφόρος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου 11, 26510 72097, www.byzantinejewels.com

Ο κύριος Φαίδων Ηλίας είναι ένα μάστορας νέας γενιάς που ξεκίνησα να φοιτά πλάι σε ασημουργούς το 2000, εξασκώντας όλες τις τεχνικές της αργυροτεχνίας. Τελικά κατέκτησε «τον τίτλο του μάστορα», όπως μου είπε, και λίγα χρόνια αργότερα απέκτησε το δικό του εργαστήριο. «Η ασημουργία είναι βαθιά συνδεδεμένη με την ιστορία του τόπου μου. Έχοντας ρίζες από τα χρόνια του Βυζαντίου, κατέληξε να προσδιορίσει την πολιτισμική ταυτότητα της πόλης των Ιωαννίνων. Τέχνη που μεταλαμπαδεύεται από πατέρα σε γιο, σε μια αδιάλειπτη ιστορική αλληλουχία, η αργυροτεχνία απαιτεί πειθαρχία, κόπο και πολλά χρόνια σκληρής μαθητείας για να κατακτήσει κανείς τον τίτλο του “μάστορα”,» θα μου πει με έμφαση, βάζοντας με λίγο στα εσωτερικά της φαμιλιάς των μαστόρων.

Η δημιουργικότητα αυτού του επαγγέλματος σε συνδυασμό με την πολύ ιδιαίτερη φύση της ίδιας της τέχνης, δίνοντας με τρόπους 100 % χειρωνακτικούς μορφή στην πρώτη ύλη που είναι κυρίως το ασήμι, είναι και αυτό που τον κράτησε στη συγκεκριμένη δουλειά. «Το εργαστήριό μου ασχολείται με την κατασκευή συρματερών (filigree) κοσμημάτων και αντικειμένων. Όροι και έννοιες όπως οι μπακλαβάδες, σκουλικάκια, γράνες και πάνω από όλα ο "τσίφτης" (μικρό τσιμπίδι) τείνουν να εξαφανιστούν. Πράγμα που δεν συμβαίνει εδώ. Κάνοντας χρήση των παραδοσιακών τεχνικών, κατασκευάζουμε αντικείμενα υψηλής αισθητικής. Η διαδικασία παραμένει 100 % χειροποίητη, από το λιώσιμο του ασημιού και την μετατροπή του σε σύρμα έως το τελικό αποτέλεσμα, με έναν τσίφτη και ένα ψαλιδάκι κατασκευάζουμε συρματερά έργα, τα οποία τα διακρίνει το μεράκι και η αγάπη για την χειροτεχνία, μιας και ο χρόνος κατασκευής τους μπορεί να διαρκέσει μήνες!».

«Σε έναν κόσμο ταχύτατα αναπτυσσόμενο, πιστεύω ότι η θέση της αργυροτεχνίας θα συνεχίσει να εμπνέει νέους ανθρώπους με φρέσκες ιδέες,» μου είπε κλείνοντας με μία πιο ανάλαφρη, αισιόδοξη ματιά για το μέλλον.

01

06

Φαίδων Ηλίας, «Φαίδων Δημιουργίες» Μελανίδη 4, 26510 79105, www.faidon.gr

Τρίτος συνομιλητής μου υπήρξε ο κύριος Κωνσταντίνος Ζερβός, που από τα παιδικά του χρόνια έβλεπε τον πατέρα του -αργροτεχνίτης και αυτός- αγάπησε αμέσως το επάγγελμα και θέλησε να μάθει την τέχνη. Μάστορας με μεγάλη εμπειρία ο ίδιος, είναι ανάμεσα στους ανθρώπους που έμαθαν την τέχνη ως οικογενειακή παράδοση πέρα από παράδοση του τόπου. «Από τα τέλη της δεκαετίας του 70' η κύρια τεχνική που δουλεύω και έμαθα είναι η φιλιγκράν,» μου είπε, καθώς είδαμε ένα εντυπωσιακό δείγμα της δουλειάς του στο εργαστήριό του στα Ιωάννινα.

Με τον κύριο Κωνσταντίνο, όμως, είχαμε άλλη μία ενδιαφέρουσα συζήτηση να κάνουμε, αυτή της διαδοχής, καθώς μιλάμε για μία μακραίωνη τέχνη που παραδοσιακά περνούσε από πατέρα σε γιο. Θα μπει η νέα γενιά στον κόσμο της ασημουργίας; «Εάν κρίνω από τον γιο μου,» θα μου πει, «που του αρέσει πάρα πολύ και θέλει να συνεχίσει την τέχνη, αν και είναι μόλις 15 ετών, πιστεύω πως αν δοθεί η ευκαιρία και σε άλλα παιδιά να δουν ζωντανά πώς κατασκευάζεται ένα αντικείμενο-κόσμημα πιστεύω πως θα υπάρξει μέλλον. Η τέχνη μπορεί να συνεχιστεί και αυτός είναι άλλωστε και ο σκοπός μας σαν σωματείο για αυτό και οργανώνουμε κάποιες δράσεις και παλεύουμε για την ίδρυση σχολής μέσα από το πανεπιστήμιό μας».

Ένα ζήτημα που έθεσαν όλοι οι ασημουργοί της πόλης, μιλώντας ξεκάθαρα για τη βοήθεια που χρειάζεται η τέχνη τους από τη πολιτεία, αφού η ίδρυση σχολής θα είναι και η αρχή ενός νέου κεφαλαίου για την ανάπτυξή της με νέους από όλη τη χώρα να έχουν την ευκαιρία να μαθητεύσουν στα Γιάννενα. «Να μην ξεχάσουμε να αναφέρουμε πως από φέτος καθιερώθηκε ο Μάιος ως μήνας αργυροχοΐας στην πόλη μας με αφορμή την είσοδο της τέχνης μας στον Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς,» μου είπε κλείνοντας.

01

05

Κωνσταντίνος Ζερβός, Αβέρωφ 19, 6972249760

Τα κοσμήματα της Maggoosh είναι μια ωδή στην κίνηση και τη ρευστότητα του ανθρώπινου σώματος

Τα μαλαματένια Γιάννενα έχουν δρόμους στρωμένους με ασήμι και τον κόπο αιώνων, που σίγουρα δεν πρέπει να χαθούν. Αν βρεθείς στην πόλη και περάσεις από την οδό Αβέρωφ στάσου στις μικρές βιτρίνες και ρίξε μια ματιά σε αληθινά έργα τέχνης. Και την επόμενη φορά που θα αποφασίσεις να αγοράσεις ένα νέο κόσμημα αναζήτησε ένα μοναδικό κομμάτι, που θα έχει την υπογραφή ενός μάστορα και κάτι από τη λαϊκή μας παράδοση.

Διαβάστε ολόκληρο το αφιέρωμα εδώ.