Διάνα Βουτυράκου: «Κάθε γυναίκα που διεκδικεί τη θέση της, ανοίγει τον δρόμο για ακόμα περισσότερες»

Η Διάνα (Διαλεκτή-Αθηνά) Βουτυράκου ζει και εργάζεται στο Μόναχο της Γερμανίας ως Μηχανικός Λογισμικού Ρομποτικών Συστημάτων στην Hamilton Robotics, αναπτύσσοντας τεχνολογίες για τον ιατρικό, φαρμακευτικό και χημικό κλάδο. Παράλληλα, ερευνά ζητήματα Ηθικής στην Τεχνητή Νοημοσύνη στο πλαίσιο της διδακτορικής της διατριβής. Το 2016 ίδρυσε τον ΜΚΟ “Unique Minds”, έναν οργανισμό που παρέχει ακαδημαϊκό προσανατολισμό σε μαθητές λυκείου, ενώ ως Global Ambassador του Girls20 συμβάλλει στην ενδυνάμωση των νέων γυναικών ώστε να ακολουθήσουν σταδιοδρομία στους κλάδους STEM. Παράλληλα, λειτουργεί ως μέντορας μαθητών από όλη την Ελλάδα, βοηθώντας τους να γνωρίσουν τον κόσμο της ρομποτικής μέσω του προγράμματος Plaisiobots.

Στοχοπροσηλωμένη και παθιασμένη, έχει μάθει να ισορροπεί τις αντιθέσεις του χαρακτήρα της -οργανωτική αλλά ακατάστατη στον προσωπικό της χώρο, ενθαρρυντική αλλά αυστηρή κριτής, ρομαντική αλλά ρεαλίστρια. Για εκείνη, η αξιοκρατία είναι αδιαπραγμάτευτη, και καμία επιτυχία δεν έχει αξία αν επιτυγχάνεται εις βάρος άλλων. Η αδικία είναι κάτι που απεχθάνεται, ενώ τη φοβίζει η επιρροή της πατριαρχίας, του ρατσισμού και της διαδικτυακής τοξικότητας. Δεν συγχωρεί όσους μειώνουν τις προσπάθειες των άλλων για να καλύψουν τη δική τους αδράνεια. Το θέατρο είναι μια μεγάλη της αγάπη, και φέτος ξεχώρισε τις παραστάσεις Μια άλλη Θήβα και Ανεξάρτητα Κράτη. Όταν αναζητά εσωτερική ηρεμία, επιστρέφει στον Προφήτη του Gibran Kahlil, ενώ όταν θέλει να πεισμώσει και να θυμηθεί πόσο δρόμο έχουμε ακόμα για την ισότητα, διαβάζει τις Αόρατες Γυναίκες της Caroline Criado Perez.

Με όλα αυτά ως πυξίδα, συνεχίζει να διευρύνει τα όρια της ρομποτικής, να προάγει την ισότητα στην τεχνολογία και να εμπνέει μέσα από το έργο της και με αφορμή τη σημαντικότατη αυτή ημέρα, η συνέντευξη μαζί της είναι ένα μάθημα για τους λόγους που η Παγκόσμια Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη έχει τεράστια σημασία.

Κυρία Βουτυράκου, η Διεθνής Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη καθιερώθηκε με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ στις 22 Δεκεμβρίου 2015 και τιμάται κάθε χρόνο στις 11 Φεβρουαρίου για να επισημάνει πως η γεφύρωση του χάσματος των φύλων στην επιστήμη είναι ζωτικής σημασίας για την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης. Πώς θα μπορούσε κατά την άποψή σας να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα στους στους τομείς Science, Technology, Engineering, Mathematics; Ποια βήματα εκτιμάτε πως πρέπει να γίνουν ώστε να εξαλειφθεί η υπο-εκπροσώπηση των γυναικών «χθες» στους τομείς STEM;

Το πρόβλημα της γεφύρωσης του χάσματος των φύλων στους τομείς STEM είναι σύνθετο, καθώς πηγάζει από βαθιά ριζωμένα έμφυλα στερεότυπα. Για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά, απαιτείται μια πολυεπίπεδη προσέγγιση που συνδυάζει μακροπρόθεσμες και βραχυπρόθεσμες λύσεις, με στόχο τη δημιουργία ενός δίκαιου και συμπεριληπτικού περιβάλλοντος.

Σε μακροπρόθεσμο επίπεδο, η παιδεία αποτελεί το πιο κρίσιμο μέσο για επίλυση του προβλήματος. Μέσω αυτής μπορούμε να ενδυναμώσουμε κάθε άτομο, ενώ παράλληλα να προάγουμε τη συμπερίληψη και την ισότητα. Πιο συγκεκριμένα απαιτούνται:

• Ανανέωση των εκπαιδευτικών εγχειριδίων, ώστε να αντικατοπτρίζεται η συμβολή των γυναικών στην επιστήμη και να αποδομούνται τα έμφυλα στερεότυπα.
• Εκπαίδευση εκπαιδευτών (train the trainers), ώστε να περιοριστούν προκαταλήψεις που συχνά αποθαρρύνουν τα κορίτσια από τους τομείς STEM.
• Ενημέρωση και υποστήριξη γονέων, ώστε να στηρίζουν τις επιλογές των παιδιών τους ανεξαρτήτως φύλου, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για παραδοσιακά ανδροκρατούμενους τομείς όπως η τεχνολογία και η μηχανική.
• Εισαγωγή μαθήματος εκπαίδευσης φύλου στα σχολεία, από τις πρώτες τάξεις, για την αποδόμηση έμφυλων προκαταλήψεων.

Η ανάδειξη γυναικείων προτύπων είναι επίσης καθοριστική. Οι ιστορίες γυναικών που διέπρεψαν στους τομείς STEM δεν εμπνέουν απλώς τα νέα κορίτσια, αλλά τους δίνουν τη δύναμη να πιστέψουν ότι μπορούν να πετύχουν και οι ίδιες. Οι ιστορίες αυτές πρέπει να ενσωματωθούν στην εκπαιδευτική ύλη και να αποτελέσουν μέρος της δημόσιας συζήτησης συνολικά.

Σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο, είναι απαραίτητο να ενισχύσουμε τις ευκαιρίες δικτύωσης και αλληλοϋποστήριξης. Πλατφόρμες που συνδέουν γυναίκες σε διαφορετικά στάδια της καριέρας τους σε τομείς STEM μπορούν να λειτουργήσουν ως χώροι ανταλλαγής εμπειριών και γνώσεων, καθώς και να δημιουργήσουν ευκαιρίες επαγγελματικής εξέλιξης. Παραδείγματος χάριν, τα προγράμματα καθοδήγησης (mentoring) μπορούν να είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για τη στήριξη και την ενδυνάμωση νέων γυναικών που ξεκινούν τώρα την καριέρα τους. Επιπλέον, είναι σημαντικό να εκπαιδευτούν και οι επαγγελματίες των κλάδων του STEM ώστε να υιοθετήσουν συμπεριληπτικές πρακτικές στις διαδικασίες προσλήψεων, ενισχύοντας τη διαφάνεια και διασφαλίζοντας ότι η αξιοκρατία και οι ίσες ευκαιρίες αποτελούν κεντρικές αρχές.

Τέλος, όταν παρατηρούνται ακραίες διαφορές στην εκπροσώπηση ανδρών και γυναικών, η υποχρεωτική ποσόστωση μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο εξισορρόπησης. Ένα τέτοιο μέτρο οφείλει να είναι μεταβατικό και να έχει προσωρινό χαρακτήρα. Όσο όμως είναι σε ισχύ, είναι προφανές ότι μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία ίσων ευκαιριών και να αποτελέσει την αφετηρία για ένα περιβάλλον όπου οι κλάδοι STEM εκπροσωπούνται ισότιμα από όλα τα φύλα. Γιατί ενδυνάμωση των γυναικών στην επιστήμη δεν είναι μόνο ζήτημα ισότητας· είναι ζήτημα κοινωνικής ευημερίας.

Ως επιστήμονας ρομποτικής με εξειδίκευση στη ρομποτική ιατρική και ιδρύτρια της μη κυβερνητικής οργάνωσης Unique Minds που ασχολείται με τον ακαδημαϊκό προσανατολισμό μαθητών, ποιες είναι οι θεμελιώδεις αρχές που πιστεύετε πως πρέπει να υιοθετούν περισσότερο οι γυναίκες επιστήμονες για να διατηρήσουν την πίστη στον εαυτό τους και να φτάσουν στην κορυφή του επαγγελματικού τους πεδίου;

Οι γυναίκες επιστήμονες καλούνται να ισορροπήσουν ανάμεσα στις υψηλές απαιτήσεις των επιστημών τους και στα έμφυλα στερεότυπα που είναι βαθιά ριζωμένα σε αυτές. Για να διατηρήσουν λοιπόν την πίστη στον εαυτό τους λοιπόν θα πρέπει να εφοδιαστούν με τις εξής βασικές αρχές:

1. Πίστη στις δυνατότητές μας.
   Πρώτα απ’ όλα, είναι σημαντικό να πιστεύουμε στον εαυτό μας και στις δυνατότητές μας. Να αναγνωρίζουμε την αξία μας, ακόμα κι αν το περιβάλλον που βρισκόμαστε δεν το κάνει και δεν το ευνοεί. Η δική μας αυτοπεποίθηση είναι αυτή που μπορεί να συμβάλλει στο να ξεπεράσουμε προκλήσεις και να διεκδικήσουμε τη θέση που μας αξίζει.
2. Αλληλοϋποστήριξη και συλλογικότητα
   Η συλλογικότητα, ειδικά ανάμεσα σε γυναίκες που εργάζονται στον ίδιο κλάδο, είναι ανεκτίμητη και αναγκαία. Όταν δίνουμε χώρο και βοήθεια η μία στην άλλη, ο δρόμος προς την καταξίωση γίνεται λιγότερο μοναχικός και σίγουρα πιο προσβάσιμος. Ο κακώς εννοούμενος ανταγωνισμός, ειδικά μέσω των γυναικών επιστημών αποπροσανατολίζει από τον κοινό μας στόχο, δηλαδή το να πετύχουμε πραγματική ισότητα στους κλάδους του STEM.
3. Αντίδραση στις έμφυλες προκαταλήψεις
   Οι προκαταλήψεις δεν πρέπει να μένουν ασχολίαστες, ακόμα κι αν δεν εκφράζονται απευθείας εις βάρος μας. Όταν παρατηρούμε τέτοιες συμπεριφορές ή διακρίσεις, είναι σημαντικό να μη μένουμε σιωπηλές. Μιλώντας ανοιχτά και παίρνοντας θέση, συμβάλλουμε στο να αναδειχθούν και να αντιμετωπιστούν τα έμφυλα στερεότυπα. Μόνο έτσι μπαίνουν τα θεμέλια για να δημιουργηθεί ένα πιο συμπεριληπτικό περιβάλλον, όπου καμία γυναίκα δεν θα χρειάζεται να αμφιβάλλει για τις δυνατότητές της, απλώς και μόνο λόγω του φύλου της.
4. Επιμονή και ανθεκτικότητα
   Η διαδρομή στις επιστήμες για μια γυναίκα δεν είναι απλώς μαραθώνιος, αλλά μαραθώνιος μετ’ εμποδίων. Είναι σημαντικό κάθε εμπόδιο να αντιμετωπίζεται όχι ως αποτυχία, αλλά ως ευκαιρία για εξέλιξη. Να μην αποθαρρύνει, αλλά να παρακινεί. Οι δυσκολίες είναι αυτές που μας κάνουν να ανακαλύπτουμε ότι τα όριά μας βρίσκονται πολύ πιο μακριά απ’ όσο αρχικά πιστεύαμε.

Έχοντας τελειώσει το Μετσόβιο και διαθέτοντας μεταπτυχιακό Υπολογιστικής Βιοϊατρικής από το Πολυτεχνείο του Μονάχου, βλέπουμε, μεταξύ άλλων, και πολλών διακρίσεων σε διεθνές επίπεδο, μια νεαρή γυναίκα που κόντρα σε στερεότυπα και προκαταλήψεις, έχει πετύχει μια αξιοθαύμαστη πορεία. Αν είχατε ελάχιστο χρόνο για να συστηθείτε σε κάποιον που θα ήθελε να σας γνωρίσει καλύτερα στο πλαίσιο της ενδυνάμωσης, ποια κομβικά σημεία από το βιογραφικό σας θα μοιραζόσασταν και γιατί;

Αν έπρεπε να συστηθώ σε κάποιον στο πλαίσιο της ενδυνάμωσης, θα επέλεγα να μοιραστώ δύο ιστορίες από την πορεία μου, οι οποίες δείχνουν πως έχω εξελιχθεί με τα χρόνια. Μέσα από αυτές, πέρα από την επαγγελματική μου σταδιοδρομία, θα μπορούσε κανείς να καταλάβει καλύτερα και τι είδους άνθρωπος είμαι.

Η πρώτη ιστορία συνέβη όταν ήμουν περίπου 18 ετών και εργαζόμουν σε έναν μεγάλο οργανισμό STEM στην Ελλάδα. Ήταν η πρώτη μου δουλειά και, για μεγάλο χρονικό διάστημα, ένιωθα ότι οι απόψεις μου δεν ακούγονταν και ότι δεν μου δινόταν ο χώρος να εκφραστώ. Ωστόσο, λόγω του νεαρού της ηλικίας μου και του φόβου ότι, εάν έφευγα, δεν θα έβρισκα κάτι αντίστοιχο, παρέμενα. Θυμάμαι χαρακτηριστικά πως τότε δεν με προβλημάτιζε καν το γεγονός ότι το Διοικητικό Συμβούλιο του οργανισμού απαρτιζόταν αποκλειστικά από άνδρες (όπως εξάλλου συμβαίνει μέχρι και σήμερα). Αρκετούς μήνες αργότερα, σε μια συνάντηση, ένας άντρας συνάδελφος πρότεινε μια ιδέα που είχα παρουσιάσει καιρό πριν, αλλά τότε δεν είχε αξιολογηθεί θετικά. Ο υπεύθυνος του οργανισμού όχι μόνο έδωσε συγχαρητήρια στον συνάδελφο, αλλά ζήτησε και από εμένα να του παραδώσω όλο το υλικό που είχα συγκεντρώσει όταν είχα προτείνει την ίδια ιδέα, για να τον "βοηθήσω". Αυτή η εμπειρία ήταν το σημείο καμπής που με ώθησε να φύγω από εκείνη τη δουλειά. Σήμερα σε συνεντεύξεις για δουλειά ή σε συνέδρια όπου συνομιλώ με άλλες εταιρείες στον τομέα μου, ρωτάω πάντα το ποσοστό των γυναικών που απασχολούν, γιατί θεωρώ μπορεί να δείξει πολλά για την κουλτούρα και τις πολιτικές μιας εταιρείας.

Η δεύτερη ιστορία έρχεται αρκετά χρόνια αργότερα, όταν έκανα πρακτική στο Ινστιτούτο Ρομποτικής και Μηχατρονικής μεγάλου ερευνητικού οργανισμού της Γερμανίας. Επιφανειακά, η δουλειά μου εκεί φαινόταν ιδανική: δούλευα πάνω στη ρομποτική ιατρική, ένιωθα ότι συνέβαλα σε κάτι σημαντικό, και κάθε μέρα μάθαινα κάτι καινούριο. Ωστόσο, η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Η πίεση ήταν αφόρητη, με ατελείωτες ώρες δουλειάς ώστε να ολοκληρώσω το project που είχα αναλάβει, με ανεπαρκή προγραμματισμό και χωρίς την απαραίτητη υποστήριξη. Ταυτόχρονα, λάμβανα διαρκή αμφισβήτηση από τον υπεύθυνο της ομάδας μου. Λίγο πριν ολοκληρωθεί η πρακτική μου, μου έγινε πρόταση για νέο συμβόλαιο εργασίας στον ίδιο οργανισμό και στην ίδια ομάδα. Αποφάσισα όμως να αρνηθώ, παρά το το όποιο πρεστίζ του εργοδότη. Για εμένα, το να νιώθω καλά στον χώρο εργασίας μου και να βρίσκομαι σε περιβάλλον που προάγει την εξέλιξή μου (επαγγελματική και ψυχική) είναι αδιαπραγμάτευτο. Παρά την απορία όσων με ρώτησαν "Και πού θα βρεις καλύτερα;", ήξερα μέσα μου ότι η απάντηση ήταν ξεκάθαρη. Κάπου που θα νιώθω καλά. Πριν καν ολοκληρωθεί η πρακτική, είχα ήδη βρει την επόμενη δουλειά μου, επίσης στον τομέα της Ρομποτικής για τις Επιστήμες Υγείας. Αυτή είναι μια επιλογή που η 18χρονη Διάνα δεν θα είχε κάνει, επειδή δεν είχε την εμπειρία και τα εφόδια. Όχι τόσο γιατί πλέον ξέρω τι θέλω να κάνω, αλλά επειδή ξέρω ξεκάθαρα τι δεν θέλω και τι δεν θα ανεχτώ.

Θα θέλατε να αναφέρετε οποιαδήποτε γυναίκα επιστήμονα / δασκάλα / συνάδελφο / συγγενή που σας ενέπνευσε να κυνηγήσετε τους στόχους σας στην καριέρα σας; Πόσο σημαντικό πιστεύετε ότι είναι να έχουμε αυτά τα πρότυπα αλλά και να αναγνωρίζουμε την αξία τους στο πώς μάς παρακίνησαν;

Στη ζωή μου, υπήρξαν πολλές γυναίκες που με ενέπνευσαν βαθιά και με παρακίνησαν να κυνηγήσω τους στόχους μου. Η πρώτη, και ίσως η πιο σημαντική, ήταν η γιαγιά μου, από την οποία πήρα το δεύτερο όνομά μου. Θυμάμαι έντονα μια φράση που μου έλεγε από τότε που ήμουν μικρή: «Να είσαι δυναμική και ανεξάρτητη γυναίκα και να διεκδικείς πάντοτε το δίκιο σου.» Αυτή η φράση άρχισε να αποκτά πραγματική σημασία για μένα μετά την εφηβεία, όταν συνειδητοποίησα πως περικλείει τα πάντα: να μάθω να πατάω γερά στα πόδια μου, να πιστεύω στον εαυτό μου και να μην αφήνω κανέναν να με αδικεί. Αυτή η συμβουλή έγινε οδηγός στην επαγγελματική μου πορεία, ιδιαίτερα σε περιστάσεις που κλήθηκα να αντιμετωπίσω έμφυλα στερεότυπα ή ακόμα και σεξισμό. Ποτέ δεν δίστασα να μιλήσω όταν ένιωθα πως έχω δίκιο. Η γιαγιά μου όμως δεν με ενέπνευσε μόνο με τα λόγια της, αλλά και με τη ζωή της. Σε μια εποχή που ήταν συνηθισμένο οι γυναίκες να σταματούν το σχολείο στην έκτη δημοτικού, εκείνη σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες και έπειτα Νομική, δουλεύοντας παράλληλα για να τα καταφέρει. Η πορεία της ήταν πραγματικά αξιοθαύμαστη, ειδικά αν αναλογιστούμε τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής. Ένα δεύτερο μεγάλο πρότυπο στη ζωή μου ήταν -και είναι- η μητέρα μου, που με εμπνέει όχι μόνο ως μητέρα, αλλά και ως επαγγελματίας και κυρίως ως άνθρωπος. Μου έμαθε να βάζω πάντα το “εμείς” όταν χαράζω τους στόχους μου, υπενθυμίζοντάς μου ότι: «Έξυπνος είναι ο άνθρωπος που είναι χρήσιμος στην κοινωνία του, γιατί έχει τη ευφυΐα να καταλάβει ότι μαζί μπορούμε να πετύχουμε περισσότερα.» Αυτή η προτροπή της σίγουρα επηρέασε την απόφασή μου να συνδυάσω τη ρομποτική με τη βιοϊατρική, γιατί πιστεύω πως μέσα από αυτή τη σύνθεση μπορώ να βοηθήσω έμπρακτα τους ανθρώπους γύρω μου.

Θα ήθελα, επίσης, να αναφερθώ σε τρεις ακόμα γυναίκες που με επηρέασαν με διαφορετικό τρόπο. Η πρώτη ήταν η καθηγήτριά μου στο γυμνάσιο, η κυρία Παχούλη, που μου έμαθε τι σημαίνει ρομποτική. Αν δεν την είχα γνωρίσει, η ζωή μου σήμερα θα ήταν σίγουρα διαφορετική. Πιστεύω ακράδαντα ότι η εκπαίδευση και τα ερεθίσματα που δίνουμε σε ένα παιδί μπορούν να διαμορφώσουν τον χαρακτήρα και το μέλλον του. Έτσι ξέροντας πόσο σημαντική ήταν η συνεισφορά της για όλη μου την μετέπειτα πορεία, αποφάσισα μεγαλώνοντας να δημιουργήσω έναν οργανισμό που θα παρέχει αντίστοιχα ερεθίσματα σε μαθητές από κάθε μέρος της Ελλάδας για να ανακαλύψουν τι θέλουν να κάνουν στη ζωή τους. Παράλληλα ξεκίνησα παράλληλα με τις σπουδές μου να διδάσκω ρομποτική σε μαθητές κάθε ηλικίας και να τους προετοιμάζω για πανελλήνιους και παγκόσμιους διαγωνισμούς. Η δεύτερη ήταν η Ελπίδα Κόκκοτα. Με βοήθησε να αγκαλιάσω τις αποτυχίες μου και να μάθω να αναγνωρίζω τις επιτυχίες μου. Συχνά, η πίεση που ασκούμε στον εαυτό μας για να πετυχαίνουμε διαρκώς περισσότερα, μας στερεί τη δυνατότητα να εκτιμήσουμε αυτά που ήδη έχουμε καταφέρει. Η τρίτη ήταν η Heather Barnabe. Μου δίδαξε πώς να αντιμετωπίζω τον σεξισμό και να αναγνωρίζω τις ασυνείδητες προκαταλήψεις (unconscious bias), αλλά και τη σημασία της δικτύωσης. Μου έδειξε ότι όταν οι γυναίκες ενώνουν τις δυνάμεις τους, μπορούν να ξεπεράσουν ακόμα και τα πιο δύσκολα εμπόδια.

Όλες αυτές οι γυναίκες έπαιξαν και παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πορείας μου τόσο επαγγελματικά όσο και προσωπικά. Η ύπαρξη γυναικείων προτύπων είναι εξαιρετικά σημαντική, όχι μόνο γιατί μας εμπνέουν, αλλά και γιατί μας υπενθυμίζουν τι μπορούμε να γίνουμε, αλλά και τι μπορούμε να βοηθήσουμε άλλα άτομα να γίνουν με το να προσπαθούμε και εμείς με τη σειρά μας να τα εμπνεύουμε, να τα παρακινούμε και να τα υποστηρίζουμε.

Στην πορεία σας, πώς καταφέρατε να διατηρήσετε την αίσθηση του εαυτού σας και να ισορροπήσετε τις προσωπικές και επαγγελματικές προκλήσεις, σε ένα τόσο απαιτητικό περιβάλλον; Ποια είναι τα μεγαλύτερα εμπόδια που αντιμετωπίσατε/ ζετε και πώς καταφέρνετε να τα ξεπερνάτε, ειδικά σε ένα χώρο που παραδοσιακά κυριαρχείται από άντρες;

Για να βρει κάποιος αυτή την ισορροπία, πρέπει να μάθει να θέτει όρια και προτεραιότητες. Αυτό φυσικά δεν γίνεται από τη μία στιγμή στην άλλη. Απαιτούνται αυτογνωσία και αυτοπεποίθηση, οι οποίες καλλιεργούνται με τον καιρό. Στον χώρο της ρομποτικής, όπως και σε κάθε ανδροκρατούμενο κλάδο, το να διατηρήσει μία γυναίκα την αίσθηση του εαυτού της, σημαίνει να μην επιτρέπει σε εξωτερικούς παράγοντες να καθορίσουν την αξία της ή να την κάνουν να αμφιβάλλει για τις δυνατότητές της. Για αυτό και το μεγαλύτερο εμπόδιο που αντιμετωπίζω έως σήμερα είναι η αμφισβήτηση—τόσο αυτή που προέρχεται από τρίτους λόγω του φύλου μου όσο και αυτή που, αναπόφευκτα και με τον καιρό, αρχίζει να καλλιεργείται μέσα μου. Γιατί όταν ακούς ή νιώθεις ξανά και ξανά ότι δεν ανήκεις κάπου ή ότι δεν είσαι αρκετή, αρχίζεις να αναρωτιέσαι μήπως είναι αλήθεια. Έτσι η αμφισβήτηση καταλήγει κάτι παραπάνω από απλώς ένα εμπόδιο, γίνεται ένας ολόκληρος μηχανισμός που σταδιακά σε αποθαρρύνει από το να διεκδικείς και σε κάνει να συμβιβάζεσαι. Και αυτή η αμφισβήτηση δεν χρειάζεται να εκφράζεται πάντοτε ευθέως. Δεν χρειάζεται να σου πει ένας συνάδελφος “Δεν κάνεις”. Τη νιώθεις όταν σε ένα meeting στρέφονται όλα τα βλέμματα πάνω σου για να κρατήσεις σημειώσεις, να βγάλεις φωτοτυπίες, να φέρεις καφέδες, κι αυτό μόνο επειδή είσαι η μόνη γυναίκα στο δωμάτιο. Εκείνη τη στιγμή, οι ερωτήσεις γεννιούνται σχεδόν μόνες τους: "Είναι όντως εδώ η θέση μου;", "Μπορώ πραγματικά να ανταπεξέλθω;".

Η δική μου τακτική είναι να θυμίζω συνεχώς στον εαυτό μου γιατί ξεκίνησα και που θέλω να φτάσω. Τι με έκανε να αγαπήσω τη ρομποτική και να θέλω να γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μου; Τι θέλω να καταφέρω μέσω της ρομποτικής; Πώς μπορώ να βοηθήσω με τη δουλειά μου την κοινωνία γύρω μου; Δεν ξέρω λοιπόν αν ξεπερνάω τα εμπόδια, σίγουρα όμως απαντώντας σε αυτά μπορώ και συνεχίζω.

Στην εποχή του ψηφιακού μετασχηματισμού και των μεγάλων εξελίξεων, η τεχνητή νοημοσύνη εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς. Ποια είναι τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν από την έντονη χρήση της στην επιστήμη και στην τεχνολογία και ποιες είναι οι προτεραιότητες που θα θέτατε εσείς για μια υπεύθυνη εφαρμογή της;

Αυτό που έρχεται να αλλάξει η τεχνητή νοημοσύνη στη σύγχρονη αγορά εργασίας είναι ότι, για πρώτη φορά αυτοματοποιείται η πνευματική εργασία και όχι η χειρωνακτική, όπως δηλαδή συνέβαινε σε κάθε βιομηχανική επανάσταση έως σήμερα. Αυτό εγείρει ένα κρίσιμο ηθικό ερώτημα: πώς μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι η ανθρώπινη δημιουργικότητα, πρωτοβουλία και καινοτομία δεν θα παραγκωνιστούν σε μια εποχή όπου η τεχνητή νοημοσύνη διαδραματίζει ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο;

Ένα δεύτερο ζήτημα αφορά την αποδοχή χωρίς κριτική σκοπιά των αποτελεσμάτων που παράγει η τεχνητή νοημοσύνη, ανεξαρτήτως του πεδίου εφαρμογής της. Τα μοντέλα ΑΙ βασίζονται σε δεδομένα που μπορεί να ενσωματώνουν προκαταλήψεις, είτε λόγω των ίδιων των δεδομένων που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευσή τους, είτε λόγω της έλλειψης ποικιλομορφίας στις ομάδες που τα αναπτύσσουν. Επομένως, υπάρχει ο κίνδυνος να θεωρούμε τα αποτελέσματα ορθά, χωρίς να αναγνωρίζουμε τις πιθανές στρεβλώσεις τους και άρα με την αποδοχή τους να μεγεθύνουμε κοινωνικές ανισότητες και διακρίσεις.

Το τρίτο ηθικό ζήτημα σχετίζεται με την προσβασιμότητα στην τεχνητή νοημοσύνη. Αυτή διακρίνεται σε τρία επίπεδα:

• Γνωσιακή προσβασιμότητα: Ποιοι έχουν τη γνώση να κατανοήσουν, να χρησιμοποιήσουν και να εκπαιδεύσουν την τεχνητή νοημοσύνη; Ποιος φέρει την ευθύνη όταν ένα μοντέλο κάνει λάθος;
• Γεωγραφική προσβασιμότητα: Έχουν όλες οι χώρες και οι περιοχές ισότιμη πρόσβαση στα εργαλεία και τις υποδομές που απαιτούνται για την ανάπτυξη και χρήση της τεχνητής νοημοσύνης; Υπάρχουν διαφορές μεταξύ αστικών κέντρων και περιφερειακών περιοχών;
• Οικονομική προσβασιμότητα: Είναι εφικτό για όλους να έχουν πρόσβαση στην τεχνητή νοημοσύνη, ή πρόκειται να καταστεί ένα προνόμιο των ισχυρών οικονομιών και μεγάλων εταιρειών;

Αν θέλουμε να μιλήσουμε για εκδημοκρατισμό της τεχνητής νοημοσύνης, αυτά τα ζητήματα πρέπει να αντιμετωπιστούν.

Τέλος, ένα βασικό ηθικό ερώτημα είναι ο σκοπός για τον οποίο αναπτύσσουμε την τεχνητή νοημοσύνη. Υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ της ανάπτυξης ΑΙ για οπλικά συστήματα και της χρήσης της για την πρόοδο της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Η τεχνολογία από μόνη της δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή, όλα εξαρτώνται από το από ποιον και για ποιον σκοπό χρησιμοποιείται. Και η απάντηση εδώ θα έπρεπε να είναι μία, από την κοινωνία συλλογικά, για την κοινωνική ευημερία.

Για να διασφαλίσουμε μια υπεύθυνη και δίκαιη εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης, χρειάζεται ωστόσο ένα σύνολο μέτρων. Μερικά από αυτά είναι:

• Διαφάνεια και ερμηνευσιμότητα των αλγορίθμων (transparent & explainable AI) ώστε οι χρήστες να κατανοούν πώς και από ποιόν λαμβάνονται οι αποφάσεις.
• Διεπιστημονική συνεργασία, ώστε να συνεργάζονται μηχανικοί, αλλά και ειδικοί από τον χώρο της ηθικής, της νομικής επιστήμης και της κοινωνιολογίας όταν αναπτύσσεται μία τεχνολογία όπως το ΑΙ που θα έχει ευρεία εφαρμογή στην κοινωνία μας.
• Συμπερίληψη στην ανάπτυξη των μοντέλων ΑΙ, διασφαλίζοντας ότι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες και εμπειρίες εκπροσωπούνται στις ομάδες που σχεδιάζουν και εκπαιδεύουν την τεχνητή νοημοσύνη, αλλά και στα δεδομένα που χρησιμοποιούνται στο ΑΙ.
• Συνεργασία μεταξύ δημιουργών, ωφελούμενων και όλων των εμπλεκόμενων φορέων, ώστε η τεχνητή νοημοσύνη να υπηρετεί τις ανάγκες της κοινωνίας στο σύνολό της.

Πιστεύετε ότι οι γυναίκες επιστήμονες έχουν τη δυνατότητα να διαδραματίσουν ηγετικό ρόλο στην ανάπτυξη ηθικών και κοινωνικών πλαισίων για την εφαρμογή της AI;

Όχι απλώς έχουν τη δυνατότητα, αλλά η παρουσία των γυναικών επιστημόνων είναι απολύτως απαραίτητη στη διαμόρφωση ηθικών, κοινωνικών και -θα πρόσθετα- συμπεριληπτικών πλαισίων για την ανάπτυξη και εφαρμογή της Τεχνητής Νοημοσύνης. Η απουσία γυναικών από αυτή τη διαδικασία θα σήμαινε ότι σχεδιάζουμε εργαλεία που επηρεάζουν τη ζωή όλων των ανθρώπων χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τις ανάγκες, τις ανησυχίες και τις ιδέες του 50% του παγκόσμιου πληθυσμού. Κάτι τέτοιο δεν είναι απλώς άδικο. Είναι και βαθιά προβληματικό για την ίδια την κοινωνία, καθώς διαιωνίζει προκαταλήψεις και ανισότητες.

Το ερώτημα, επομένως, δεν είναι αν οι γυναίκες μπορούν να διαδραματίσουν ηγετικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτών των πλαισίων. Αυτό είναι δεδομένο. Το πραγματικό ζήτημα είναι πώς μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι τους δίνεται η δυνατότητα να το κάνουν. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να δημιουργηθούν περισσότερες ευκαιρίες, να ενισχυθεί η εκπροσώπησή τους σε ηγετικές θέσεις και να καλλιεργηθεί ένα περιβάλλον όπου η συμβολή τους αναγνωρίζεται και εκτιμάται ισότιμα.

Με ποια γυναίκα που έπαιξε κομβικό ρόλο στην ιστορία της επιστήμης, από όποιο αιώνα κι αν προέρχεται θα θέλατε να πάτε για καφέ προκειμένου να σας λύσει μια απορία; Αλήθεια, τι θα τη ρωτούσατε;

Θα ήθελα να συναντήσω τη Cynthia Breazeal, πρωτοπόρο της κοινωνικής ρομποτικής. Θα τη ρωτούσα για το όραμά της γύρω από την υπεύθυνη Τεχνητή Νοημοσύνη (responsible AI) και πώς μπορεί να προωθήσει την ισότητα και τη συμπερίληψη στις κοινωνίες που ζούμε, αλλά και να μειώσει τις κοινωνικές ανισότητες. Θα με ενδιέφερε, επίσης, να μάθω πώς πέτυχε τόσα σημαντικά βήματα σε έναν ανδροκρατούμενο κλάδο, πώς ξεπέρασε τις προκλήσεις και τι συμβουλές θα μου έδινε για να επιμείνω στους στόχους μου. Τέλος, θα της ζητούσα να επισκεφθώ το Personal Robots Group στο MIT το οποίο έχει δημιουργήσει και διευθύνει για να γνωρίσω το έργο της από κοντά.

Κυρία Βουτυράκου, ποια είναι η μεγαλύτερη ευθύνη που φέρετε ως γυναίκα που διαπρέπει στον κλάδο της και ποιο είναι το μεγαλύτερο μάθημα που έχετε αποκομίσει από την επιστημονική σας καριέρα μέχρι στιγμής και θα θέλατε να μεταφέρετε με αφορμή την ημέρα, ως ισχυρό μήνυμα;

Αρχικά δε θεωρώ σε καμία περίπτωση ότι διαπρέπω. Καθημερινά δοκιμάζομαι, κρίνομαι από το αποτέλεσμα της δουλειάς μου, μαθαίνω από τα λάθη μου και βελτιώνομαι σε ένα χώρο που σίγουρα είναι δύσκολος, ανταγωνιστικός και -δυστυχώς- ανδροκρατούμενος-. Η μεγαλύτερη ευθύνη που φέρω λοιπόν ως γυναίκα που δραστηριοποιείται στον χώρο της ρομποτικής, είναι ότι, με κάθε μου κίνηση ή απόφαση, νιώθω πως εκπροσωπώ όλες εκείνες τις γυναίκες που ονειρεύονται να σπουδάσουν ή/και να εργαστούν κάποια στιγμή σε αυτόν τον κλάδο. Κάθε επιλογή, κάθε βήμα – ακόμα και κάθε λάθος – μπορεί να έχει αντίκτυπο. Μια αποτυχία ή ένα λάθος ενδεχομένως να αποθαρρύνει μια γυναίκα να ακολουθήσει αυτόν τον δρόμο. Αυτή η σκέψη μπορεί να φέρνει βάρος, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και τη μεγαλύτερη κινητήρια δύναμή μου. Θέλω να αποδείξω ότι, παρά τις δυσκολίες και τα εμπόδια, είναι εφικτό να δημιουργήσεις, να εξελιχθείς και να πετύχεις – σε μικρή ή μεγάλη κλίμακα.

Ένα από τα σημαντικότερα μαθήματα που έχω αποκομίσει μέχρι στιγμής είναι να αποφεύγω τοξικά περιβάλλοντα, όσο δελεαστική κι αν είναι η εικόνα τους από έξω. Το κύρος ενός χώρου, μιας δουλειάς ή μιας ομάδας συνεργατών μπορεί συχνά να κρύβει συνθήκες που εμποδίζουν την προσωπική εξέλιξη και δημιουργικότητα. Τέτοια περιβάλλοντα, επιπλέον, μπορεί να ενισχύουν τον σεξισμό και τις ασυνείδητες προκαταλήψεις, αντί να τα καταπολεμούν. Είναι σημαντικό να μην μένουμε στάσιμες από φόβο ή ανασφάλεια πως δεν θα βρεθεί κάτι καλύτερο.

Το μήνυμα που θα ήθελα να μεταφέρω με αφορμή τη σημερινή ημέρα είναι ξεκάθαρο: να μην κάνουμε εκπτώσεις στα όνειρά μας εξαιτίας ανασφαλειών ή στερεοτύπων. Όταν πιστεύουμε στον εαυτό μας, στις δυνατότητές μας, και παραμένουμε αφοσιωμένες σε αυτό που αγαπάμε, μπορούμε να ξεπεράσουμε οποιοδήποτε εμπόδιο. Και ας θυμόμαστε πάντα τη μεγάλη εικόνα: κάθε γυναίκα που τολμά να ονειρεύεται και να διεκδικεί τη θέση της σε χώρους όπως η επιστήμη, ανοίγει τον δρόμο για ακόμα περισσότερες να την ακολουθήσουν.